Την περίοδο αυτή ο ρόλος του δάσκαλου ήταν πολύ σημαντικός. Στο πλαίσιο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού μεταβάλλεται και ο ρόλος του δασκάλου, ο οποίος αποδεσμεύεται από την αποκλειστική εικόνα του δασκάλου-ιερωμένου, που το έργο του θεωρούνταν αποστολή με τη θρησκευτική σημασία του όρου. Μέχρι τότε, ο δάσκαλος ήταν το κέντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, είχε ένα προσωπικό πρόγραμμα σπουδών, βάσει του οποίου συγκέντρωνε τους μαθητές του σε ένα είδος ιδιαίτερου μαθήματος. Το πρόγραμμα σπουδών περιλάμβανε διδασκαλία πατερικών κειμένων και αρχαία ελληνική γραμματεία, ενώ η περιγραφή της φύσης γινόταν αποκλειστικά στο πλαίσιο της κορυδαλλικής φιλοσοφίας.
Σταδιακά από κει και μετά η εκπαιδευτική διαδικασία αποδεσμεύεται από την έννοια της θρησκευτικής αποστολής. Ταυτόχρονα μεταβάλλεται η φυσιογνωμία του μορφωμένου λόγιου. Ο αριθμός των ιερωμένων-δασκάλων παραμένει μεγάλος, αλλά ο εκπαιδευτικός και κοινωνικός τους προσανατολισμός γίνεται περισσότερο κοσμικός. Η έννοια της αποστολής δεν χάνεται αλλά μετασχηματίζεται και ο ρόλος του δασκάλου αποκτά μια περισσότερο επαγγελματική οπτική γωνία. Ο δάσκαλος παύει να καθορίζει μόνος του τη διδακτέα ύλη και να επιλέγει τους μαθητές του. Πλέον στο πρόγραμμα σπουδών ενσωματώνονται οι νεωτερικές ιδέες που καλλιεργήθηκαν τα προηγούμενα χρόνια στη Δύση και η διδασκαλία συντονίζεται με τα κοινωνικά αιτούμενα της κοινότητας εντός της οποίας πραγματοποιείται. Το έργο των λογίων της περιόδου περιέχει κοινωνικές στοχεύσεις που υπηρετούν συμφέροντα της νέας κοινωνικής δομής και, κυρίως, το αίτημα της συγκρότησης μιας νέας συλλογικής ταυτότητας που θα συνέχει τους ελληνικούς πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έτσι ο επιστημονικός λόγος εντάσσεται σε ένα γενικότερο πλαίσιο πολιτικών και κοινωνικών ιδεών, χωρίς να διεκδικεί την καταστατική του αυτονομία per se. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που δεν βρίσκει γόνιμο έδαφος, όπως στη Δύση, η τάση για μετεξέλιξη της επιστημονικής πράξης σε οργανωμένη κοινωνική δραστηριότητα, με βασικό χαρακτηριστικό την ερευνητική παραγωγή.
Ο Κούμας, αντιθέτως, αποτελεί ίσως το πρώτο τυπικό δείγμα Έλληνα λόγιου, πριν την επανάσταση, ο οποίος δεν αναζητεί έναν νέο τρόπο του φιλοσοφείν. Κατανοεί τις νέες καταστατικές αρχές και τις διαδικασίες νομιμοποίησης στις οποίες βασίζεται ο λόγος της φυσικής φιλοσοφίας που έχει διαμορφωθεί στη δυτική Ευρώπη, γνωρίζει τη συνεκτικότητα τους και έχει συνείδηση της αδυναμίας να παρέμβει μόνο με φιλοσοφικά επιχειρήματα προκείμενου να τις αμφισβητήσει. Σκοπός του δεν είναι να αμφισβητήσει ή να μεταλλάξει τις φυσικές θεωρίες προκειμένου να τις εντάξει στην «ελληνική επιστήμη», αλλά να τις διδάξει σωστά και συστηματικά ώστε να μεταφέρει «τις σύγχρονες επιστήμες στον ελληνικό χώρο».
Τόσο στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα που διαρθρώνει όσο και στο περιεχόμενο των μαθημάτων, ο Κούμας παραμένει απολύτως πιστός στην προτροπή του Κοραή ότι «τα μαθήματα της φωτισμένης Ευρώπης πρέπει να παραδίδονται σε όλα τα μέρη της Ελλάδας το ίδιο, όπως στα ευνομούμενα έθνη της Ευρώπης». Τόσο η οργάνωση της Σχολής όσο και το περιεχόμενο των μαθημάτων δημιουργούν νέες αντιδράσεις. Παραδίδει κι εδώ μαθηματικά, φιλοσοφία και αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, εστιάζοντας στην ερμηνεία των κειμένων και στην ανάδειξη του πλούτου των ιδεών. ο φιλοσοφικός στοχασμός γίνεται η κυρίαρχη απασχόληση των λογίων, ενώ η επεξεργασία νέων επιστημονικών ιδεών καλείται να συμβάλει στην ανανέωση αυτού του στοχασμού. Έργα του: Σύνοψις της Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Βιέννη 1818. Σύνοψις Επιστημών δια τους πρωτοπείρους περιέχουσα Αριθμητικήν, Γεωμετρίαν, νέαν Γεωγραφίαν, Αστρονομίαν, Λογικήν και Ηθικήν, Βιέννη 1819. Σύνοψις της παλαιάς Γεωγραφίας, Βιέννη 1819.
Πηγή: Γ. Χριστιανίδης, Δ. Διαλέτης, Γ. Παπαδόπουλος, Κ. Γαβρόγλου, "Οι Έλληνες λόγιοι στην περίοδο της Τουρκοκρατίας" στο: Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα έως τον 20ο Αιώνα. τ. Β', ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σ. 319- 377., σ. 338- 340, σ. 352- 354.