Το μυθιστόρημα στους αυτοκρατορικούς χρόνους

Την αυτοκρατορική περίοδο η ελληνική παιδεία λειτούργησε ως ενοποιητικό στοιχείο για το ανατολικό μέρος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Κάτοχοι της ελληνικής παιδείας και του ελληνικού πολιτισμού ήταν οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις που κατείχαν και τα δημόσια αξιώματα. Χαρακτηριστική τάση της περιόδου είναι η στροφή προς την πνευματική δημιουργία των κλασικών χρόνων (κλασικισμός)[1]. Μέσω του κλασικισμού διασώθηκε η παράδοση του ελληνικού πολιτισμού χωρίς ωστόσο να αποφύγει τις αρνητικές συνέπειες όπως την έλλειψη πρωτοτυπίας[2].

Οι συνθήκες ανάπτυξης του Ελληνιστικού Έπους και τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου Ρόδιου

Η ελληνιστική εποχή (330- 30 π.Χ.)[1] χαρακτηρίζεται από την οριστική παρακμή της πόλης- κράτους. Με την διεύρυνση των ορίων του ελληνικού κόσμου υιοθετήθηκε ένας συγκεντρωτικός τρόπος άσκησης της εξουσίας που βαθμιαία οδήγησε στην εγκατάλειψη των παλαιών πρακτικών[2]. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της περιόδου είναι η αναίρεση του διαχωρισμού Ελλήνων- Βαρβάρων, καθώς ένα σημαντικό μέρος του ελληνικού πληθυσμού κατοικούσε σε πόλεις της Ανατολής. Ο ντόπιος πληθυσμός υιοθέτησε στοιχεία από τον ελληνικό πολιτισμό, κυρίως την γλώσσα, που αυτή την περίοδο διεθνοποιείται[3]. Η μίξη ελληνικών και ανατολικών στοιχείων είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία ενός πολιτισμού με μεικτά χαρακτηριστικά. Στον τομέα της θρησκείας παρατηρείται ένας συγκρητισμός και η τάση θεοποίησης των ηγεμόνων. Βασικό χαρακτηριστικό του ελληνιστικού πολιτισμού ήταν η τάση του για εκκοσμίκευση. Αυτή την περίοδο αλλάζει ριζικά ο τρόπος σκέψης των Ελλήνων. Τους διανοητές της εποχής αρχίζουν να τους απασχολούν ζητήματα σχετικά με την διοίκηση και τον έλεγχο των ετερόκλητων πληθυσμών που κατοικούσαν στα ελληνιστικά βασίλεια[4]. Ο ελληνιστικός πολιτισμός αποτελούσε μια ανοιχτή κοινωνία που κυριαρχούσε ο κοσμοπολιτισμός. Μέσα σε αυτό το κοσμοπολίτικο περιβάλλον αναδύθηκε ο ατομικισμός που χαρακτηρίζει τα ιδεολογικά ρεύματα της εποχής. Επόμενο ήταν να αμφισβητηθούν και οι λογοτεχνικές συμβάσεις. Το παραδοσιακό έπος δεν υμνεί πλέον θεούς και ήρωες αλλά σύγχρονους ηγεμόνες[5] . Η λογοτεχνική παραγωγή της περιόδου ταυτίστηκε με την ελληνιστική ποίηση. Οι επιφανέστεροι ποιητές της περιόδου ήταν ο Καλλίμαχος, ο Απολλώνιος Ρόδιος[6] και ο Θεόκριτος. 

Η λογιοσύνη, η διακειμενικότητα και ο ελιτισμός που παρατηρείται στα κείμενα της περιόδου, τα καθιστούσαν δυσπρόσιτα στο ευρύ κοινό. Ίσως η συγγραφή τους να αποτελούσε δείγμα αυθεντίας στην φιλολογική επιστήμη και γι’ αυτό το λόγο απευθύνονταν κυρίως σε συναδέλφους τους[7]. Το μόνο σωζόμενο ποιητικό έργο της ελληνιστικής περιόδου είναι τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου Ρόδιου. Το έπος έχει μικρό μέγεθος, λόγια μορφή και ελιτίστικη επεξεργασία[8], δείγμα μιας σαφούς επιρροής από το έργο του Καλλίμαχου. Όπως ο Καλλίμαχος στα Αίτια διακήρυξε την υπεροχή του μικρού ποιήματος έναντι του εκτενούς έπους[9], έτσι και ο Απολλώνιος αποκήρυξε την συνεχιζόμενη διήγηση δίνοντας έμφαση στο τμηματικό γεγονός[10]. Το έπος Αργοναυτικά αντλεί την θεματική του από τον αργοναυτικό μυθολογικό κύκλο. Οι πηγές του πρέπει να αναζητηθούν σε παλαιότερα κείμενα (Αργοναυτικά Ορφέως), που βρέθηκαν στην κατοχή του λόγω της ιδιότητας του ως διευθυντή στο Μουσείου της Αλεξάνδρειας[11]. Χαρακτηριστικό στοιχείο της ποίησής του είναι η διακειμενικότητα, καθώς αντλεί υλικό από τα ομηρικά έπη (Ιλιάδα, Οδύσσεια), τον 4^ο Πυθιόνικο του Πίνδαρου, από την Ιστορία του Ηρόδοτου και από την τραγωδία Μήδεια του Ευριπίδη[12]. Αν και το έργο του έχει εμφανή σημάδια επιρροής από το παραδοσιακό έπος, δεν αποτελεί μίμηση. Ο Απολλώνιος εφαρμόζει τις αρχές της αντίθεσης μέσω της μίμησης και του ανταγωνισμού με την παράδοση, προκειμένου να δημιουργήσει κάτι καινούργιο[13]. Η βασική διαφορά της ποίησης του Απολλώνιου από την προγενέστερη ομηρική, είναι ότι αποτελεί προϊόν γραφής. Η ποίησή του δεν υμνεί την δόξα και την τιμή των θεών και των προγόνων αλλά την ατομικότητα και τον συναισθηματισμό[14].

---

[1] https://repository.kallipos.gr/pdfviewer/web/viewer.html?file=/bitstream/11419/1576/1/00_master_document.pdf, ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης, 19/02/2019.

[2] Μανακίδου, ο.π. σ. 37.

[3] Lesky, A., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφρ., Α., Γ., Τσοπανάκη, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 2015, σ. 949.

[4] Lesky, ο.π. σ. 971.

[5] Μανακίδου, ο.π. σ. 38.

[6] https://repository.kallipos.gr/pdfviewer/web/viewer.html?file=/bitstream/11419/1576/1/00_master_document.pdf, ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης, 19/02/2019.

[7] Μανακίδου, ο.π. σ.38.

[8] Μανακίδου, ο.π. σ.39.

---

[9] http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/grammatologia/page_058.html?prev=true ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης, 26/02/2019.

[10] Πλάντζος, Δ., Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία 1200- 30 π.Χ., εκδ. Καπόν, Αθήνα, 2016, σ. 229.

[11] Πλάντζος, ο.π. σ. 230.

[12] Πλάντζος, ο.π. σ. 231.

[13] Μανακίδου, Φ., «Αφηγηματικό έπος και επύλλιον», Συλλογικό, Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία», τομ. Β΄ ΕΑΠ, Πάτρα, 2001, σ. 35.

[14] http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/grammatologia/page_063.html ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης, 26/02/2019.

Η επίδραση των σοφιστών στο έργο του Ευριπίδη

Στα χρόνια που ακολούθησαν τους Μηδικούς πολέμους κάτω από την πολιτική καθοδήγηση του Περικλή, η Αθήνα έγινε η σημαντικότερη πόλη- κράτος της Αρχαίας Ελλάδας ενισχύοντας τόσο το δημοκρατικό πολίτευμα όσο και την ηγεμονία της. Την περίοδο αυτή η Αθήνα γίνεται το κέντρο του ελληνικού κόσμου για τις τέχνες και τις επιστήμες και από εκεί διαδίδονται σε όλο τον ελληνικό κόσμο. Η ακμή της ρητορικής τέχνης συμβαδίζει με την ακμή της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5ου- 4ου π. Χ. αι. και δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι και τα τρία είδη της ρητορικής τέχνης αποτέλεσαν «εργαλεία» του αθηναϊκού πολιτεύματος. Στο έργο του Ευριπίδη ανιχνεύονται φιλοσοφικές και σοφιστικές επιδράσεις κυρίως του Αναξαγόρα, του Πρωταγόρα και του Πρόδικου. Η επίδραση των σοφιστών στο έργο του ήταν σημαντική ωστόσο διατήρησε την ανεξαρτησία του και διατύπωσε σε ορισμένες περιπτώσεις την επίκρισή του.

Χριστιανισμός η νέα ιδεολογία της Αυτοκρατορίας

Ο Κωνσταντίνος Α΄ με την ρηξικέλευθη πολιτική του συνετέλεσε αποφασιστικά στη δημιουργία των προϋποθέσεων για τη μεταβολή του ανατολικού τμήματος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στο ελληνοχριστιανικό Βυζάντιο. Η έκδοση του διατάγματος της ανεξιθρησκείας και η μεταφορά της πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας από την Ρώμη του Τίβερη στην Νέα Ρώμη του Βόσπορου άλλαξαν την ιστορική πορεία και τη μορφή της αυτοκρατορίας και αποκαλύπτουν την πολιτική διορατικότητα του Κωνσταντίνου Α΄. Ανεξάρτητα από το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί σχετικά με τα κίνητρα που υπαγόρευσαν τη θρησκευτική του πολιτική, η θρησκευτική πολιτική του Κωνσταντίνου Α΄ αποτελεί σταθμό στην ιστορία της ανθρωπότητας. Υπό την επίδρασή της διαμορφώθηκε μια νέα πολιτική θεωρία, η ιδέα της Οικουμενικότητας του ρωμαϊκού κράτους τόσο σε πολιτικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο.