Ο μύθος του Ορφέα έχει γονιμοποιήσει την παγκόσμια λογοτεχνία, τις εικαστικές τέχνες, τη μουσική, το θέατρο και τον κινηματογράφο. Ήδη από την αρχαιότητα ο μύθος του τροφοδότησε τα έργα σπουδαίων δημιουργών, όπως ο Πίνδαρος («Τέταρτος Πυθιόνικος»), ο Βιργίλιος (Γεωργικά), ο Οβίδιος (Μεταμορφώσεις), ο Παυσανίας, ο Διογένης ο Λαέρτιος. Με τον Ορφέα σχετίζονται και οι Ορφικοί ύμνοι, θρησκευτικά άσματα που ανήκουν στη λυρική ποίηση και που ορισμένα από αυτά αποδίδονται αυθαίρετα στον Ορφέα. Γενικά, ο μύθος θέλει τον Ορφέα να ζει πριν από τον Όμηρο και να έχει θεϊκή καταγωγή. Επίσης, τον αναγνωρίζει ως μέλος της Αργοναυτικής εκστρατείας και ως ιδρυτή των ορφικών μυστηρίων, που ήταν διαδεδομένα κυρίως στη Θράκη και στη Μακεδονία. Ο μύθος του διασταυρώνεται με τον μύθο της Ευρυδίκης, της συζύγου του, που κατήλθε μετά τον θάνατό της στον Άδη προκαλώντας ανείπωτη θλίψη στον αγαπημένο της. Η κάθοδος του Ορφέα στον Άδη, ως ακραία ένδειξη αγάπης και αφοσίωσής του προς την Ευρυδίκη και ως σύμβολο της μάταιης προσπάθειας του ανθρώπου να κατανικήσει τον θάνατο, αποτέλεσε βασικό μοτίβο της παγκόσμιας τέχνης.
Ειδικότερα, η αρχαία τέχνη από τον 5ο αιώνα π.Χ. μας χάρισε απεικονίσεις του Ορφέα, ενώ οι πρώτοι Χριστιανοί παρίσταναν τον Χριστό με τη μορφή του Ορφέα να βαστά τη λύρα, που παρέπεμπε στο Ευαγγέλιο (Χριστός/Ορφέας της Αίγινας, γλυπτό έργο του 4ου μ.Χ. αιώνα). Στη σύγχρονη εποχή έχουν εμπνευστεί από τον Ορφέα και την Ευρυδίκη εικαστικοί, λογοτέχνες, μουσικοί και δραματουργοί. Στις εικαστικές τέχνες ενδεικτικά αξίζει να μνημονεύσουμε το μαρμάρινο γλυπτό «Ορφέας και Ευρυδίκη» (1893) του A. Rodin και τα ζωγραφικά έργα των Dürer, «Ο θάνατος του Ορφέα» (1494) και Marc Chagal, «Ο μύθος του Ορφέα» (1977). Στον ελληνικό χώρο γνωστές για την εικαστική πραγμάτευση του μύθου του Ορφέα είναι οι συνθέσεις του Νίκου Εγγονόπουλου «Ορφεύς και Ευρυδίκη» (1949) και «Ποιητής και Μούσα» (1958).
Στην ξενόγλωσση ποίηση το πιο αντιπροσωπευτικό έργο με πρωταγωνιστή τον Ορφέα είναι Τα Σονέτα του Ορφέα (Sonette an Orpheus) του Rainer Maria Rilke, έργο που γράφτηκε τον Φεβρουάριο του 1922, ενώ χαρακτηριστικό είναι και το ποίημα «Orphée» (1891) του Paul Valéry, που ο ποιητής το ξαναδούλεψε και το συμπεριέλαβε στη δεύτερη έκδοση της συλλογής του Album de vers anciens (Λεύκωμα παλαιών στίχων). Απηχήσεις του μύθου συναντάμε και σε ποιήματα των Pierre-Jean Jouve («Orphée»), Gottfried Benn («Orpheus' Tod», 1946), Pierre Emmanuel (Orphiques, 1942), Victor Hugo («Orphée», 1877), και στη συλλογή του Guillaume Apollinaire Le Bestiaire ou Cortège d' Orphée (Το συναξάρι των ζώων ή Η ακολουθία του Ορφέα, 1911). Στη νεοελληνική ποίηση ο μύθος του Ορφέα διατρέχει το έργο των μειζόνων ποιητών, σχεδόν στο σύνολό τους.
Στο δράμα ο μύθος του Ορφέα τροφοδότησε θεατρικά έργα του Tennessee Williams, όπως η Μάχη των αγγέλων (Battle of Angels, 1940) και ο Ορφέας κατερχόμενος (Orpheus Descending, 1957), καθώς και την Ευρυδίκη του Jean Anouilh. Στον κινηματογράφο χαρακτηριστικά έργα είναι η ορφική τριλογία του Jean Cocteau [Le sang d' un poète (1930), Orphée (1950), Le testament d' Orphée (1960)], η βραβευμένη κινηματογραφική ταινία Orfeu Negro (1958) του Marcel Camus και η βραζιλιάνικη μουσική ταινία του Carlos Diegues Orfeu (1999). Η δυτική κλασική μουσική, στα πρώτα βήματά της, συνδέεται στενά με τον μύθο του Ορφέα και της Ευρυδίκης, που αποτέλεσε το θέμα πολλών μουσικών έργων με αντιπροσωπευτικότερα τις όπερες του Ιταλού Monteverdi (L' Orfeo) και του Γερμανού Christoph Willibald Gluck (Orfeo ed Euridice). Με τη μουσική του τελευταίου επένδυσε και τη χορευτική της όπερα Orpheus und Eurydike (1975) η Pina Baush. Στη νεοελληνική δραµατουργία, η δραµατική πρόσληψη του θέµατος του Ορφέα έφερε ως καρπούς τη µετάφραση/διασκευή του Γεωργίου Σακελλάριου της γνωστής όπερας του Gluck Ορφεύς και Ευρυδίκη (1796), το πρώτο δραµατικό έργο του Άγγελου Σικελιανού Ο διθύραµβος του ρόδου (1932) και τη µονόπρακτη σάτιρα του Γιώργου Σκούρτη Η δίκη του Ορφέα και της Ευρυδίκης (1980) (Πούχνερ, 2000: 46-68).
Σε όλα τα παραπάνω έργα τα σχετικά με τον μύθο του Ορφέα μπορούμε να αναγνωρίσουμε τρεις βασικές συνιστώσες της μυθικής αφήγησης που τροφοδοτούν σε διαφορετικές παραλλαγές και τη δημιουργία των καλλιτεχνικών/λογοτεχνικών εκδοχών του μύθου του:
1) Σύμφωνα με την πρώτη συνιστώσα του μύθου, ο Ορφέας συμμετείχε στην Αργοναυτική εκστρατεία και με το παίξιμο της λύρας του συνέβαλε θετικά στην έκβασή της, καθώς η μαγεία της μουσικής του ακινητοποίησε τις Συμπληγάδες πέτρες και προστάτεψε τους Αργοναύτες από το άσμα των Σειρήνων (Brunel, 1988: 1095-1102 & Στεργιόπουλος, 2000: 11).
2) Η δεύτερη συνιστώσα του μύθου σχετίζεται με τον παράφορο έρωτα του Ορφέα προς την Ευρυδίκη και με την κάθοδό του στον Άδη, προκειμένου να σώσει την αγαπημένη του. Πιο συγκεκριμένα, μετά τον θάνατο της Ευρυδίκης από δάγκωμα φιδιού, ο Ορφέας κατέβηκε στον Άδη και με τη λύρα του μάγεψε τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη, που του επέτρεψαν να πάρει πίσω την αγαπημένη του με την προϋπόθεση να μη γυρίσει να κοιτάξει προς το μέρος της και να μην της μιλήσει μέχρι να φτάσουν στον επάνω κόσμο. Ο Ορφέας, παρασυρμένος από την επιθυμία του και τα παρακάλια της Ευρυδίκης, έστρεψε το βλέμμα του προς αυτήν, και η Ευρυδίκη εξαφανίστηκε.
3) Η τρίτη συνιστώσα του μύθου σχετίζεται με τον θάνατο του Ορφέα, για τον οποίο υπάρχουν διάφορες παραλλαγές: η επικρατέστερη παραλλαγή είναι ότι κατακρεουργήθηκε από τις Μαινάδες (γυναίκες της Θράκης, γνωστές και ως Βάκχες, ιέρειες του Διονύσου) κατά τη διάρκεια οργιαστικών τελετών προς τιμήν του θεού Διόνυσου, ενώ, σύμφωνα με άλλες παραλλαγές, είτε κατακεραυνώθηκε από τον θεό Δία επειδή μύησε τους ανθρώπους στα ορφικά μυστήρια, είτε πέθανε από θλίψη για τον θάνατο της Ευρυδίκης. Μια άλλη αιτία του διαμελισμού του Ορφέα διασώζεται σε αισχυλικό απόσπασμα από το δράμα του Αισχύλου Βασσάραι ή Βασσαρίδες, ένα από τα τέσσερα έργα της Λυκούργειας (470-460 π.Χ), όπου οι γυναικείοι χοροί ταυτίζονται με τις Μαινάδες που σπαράζουν τον Ορφέα. Το κεφάλι και η λύρα του, ακόμα τραγουδώντας θρηνητικά τραγούδια, επέπλευσαν από τον Έβρο ώς τη Μεσογειακή ακτή. Η θαλασσοπορία της κεφαλής του Ορφέα που τραγουδάει, μιλάει και προφητεύει αντιμετωπίστηκε με νέο ενδιαφέρον στους νεότερους χρόνους, όχι μόνο στη λογοτεχνία αλλά και στις καλές τέχνες, αναδεικνύοντας νέους συμβολισμούς (Αρμάος, 2000: 5-33).
Πέρα από τις τρεις αυτές συνιστώσες της μυθικής αφήγησης, που ορίζουν το σύνολο σχεδόν της έκτασης που καλύπτει η μυθοπλασία του Ορφέα (Σιαφλέκης, 2001: 76-77), άλλα στοιχεία που τροφοδοτούν τον μύθο του είναι η καταγωγή του και οι ικανότητές του ως μουσικού. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Ορφέας ζούσε πριν από τον Τρωικό πόλεμο και ήταν γιος της μούσας Καλλιόπης και του βασιλιά της Θράκης Οιάγρου ή, σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, ήταν γιος του Απόλλωνα. Η θεϊκή του καταγωγή είχε μεγαλύτερη απήχηση στους αρχαίους Έλληνες. Ως μουσικός είχε την ικανότητα να μαγεύει ανθρώπους και ζώα και έκανε τα δέντρα και τις πέτρες να χορεύουν. Από μικρός ενδιαφερόταν για τους θεούς, τους μύθους, τις ιεροτελεστίες και σε νεαρή ηλικία πραγματοποιεί ταξίδι στην Αίγυπτο, από το οποίο θα επιστρέψει σοφότατος. Τέλος, ο χώρος της Μακεδονίας και της Θράκης συνδέεται στενά με τη γέννηση και τον θάνατό του, καθώς και με τα ορφικά μυστήρια.
Με βάση τα παραπάνω, αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο λογοτεχνικός μύθος του Ορφέα είναι πολυσύνθετος θεματικά και δεν έχει ενιαίο χαρακτήρα, μεταφυτεύεται σε διαφορετικά είδη τέχνης και λογοτεχνικά γένη και λαμβάνει πλήθος από σηματοδοτήσεις, πραγματικές ή συμβολικές, παράγοντας τις νέες σημασίες που έχει ανάγκη ο δημιουργός. Το πέρασμα από τη μυθική αφήγηση στη λογοτεχνική ή γενικότερα καλλιτεχνική πραγματικότητα γίνεται με ποικίλους τρόπους, και στοιχεία της μεγεθύνονται, σμικρύνονται ή τροποποιούνται από τον δημιουργό, ανάλογα με τις αισθητικές ή ιδεολογικές του προτιμήσεις. Εναπόκειται στον δημιουργό ν' αποφασίσει για τη μεταχείριση των στοιχείων της μυθικής αφήγησης, να ορίσει τις σταθερές της και τις μεταβλητές της και κατ' επέκταση την πιστή αναπαραγωγή ή τον εκσυγχρονισμό του μύθου. Έτσι, ο μύθος του Ορφέα άλλοτε αναπαράγεται πιστά, άλλοτε παραλλάσσεται λαμβάνοντας ποικίλους συμβολισμούς και άλλοτε γίνεται αντικείμενο σατιρικής αποδόμησης (Σιαφλέκης, 2001: 79).
Πηγή: https://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/anthology/mythology/annex/page_006.html