Παροιμίες
Γενικά στοιχεία για τις παροιμίες: είναι ιδιαίτερα αγαπητό είδος για τον παραδοσιακό άνθρωπο. Ο λιτός και ποιητικός λόγος της παροιμίας χρησιμοποιήθηκε από τον απλό άνθρωπο για να συμβουλέψει νεότερους. Ο Λουκάτος την ορίζει ως εξής, παροιμία είναι ο μικρότερος έμμετρος ή πεζός λόγος που διατυπώνει παραστατικά και συχνότατα αλληγορικά μια σοφή γνώμη, μια διαπίστωση, μια συμβουλή, και που επαναλαμβάνεται στον καθημερινό λόγο, σαν επιχείρημα ή παράδειγμα.
Η παροιμία είναι ποιητικός λόγος. Οι παροιμίες δημιουργήθηκαν από την παρατήρηση και τη βιωματική εμπειρία. Το υλικό τους αντλείται από ανθρώπινους χαρακτήρες, συμπεριφορές, φυσικά φαινόμενα, κοινωνικές αντιλήψεις, περιπαικτικές ιστορίες, μύθοι, έθιμα, δοξασίες, ιστορίες του Ευαγγελίου και των Γραφών. Δεν υπάρχει συγκεκριμένος τόπος και χρόνος για να λέγονται. Αναφέρονταν σε κάθε εκδήλωση του κοινωνικού βίου στην καθημερινή ζωή. Συμβούλευαν (π.χ. Δανείσου καλοπλήρωνε, στείλε και πάρε κι άλλο), προέτρεπαν (π.χ. Κάνε το καλό και ρίχτο στο γιαλό), προέβλεπαν, σχολίαζαν ειρωνικά και καυστικά (π.χ. Αυλή δεν είχαμε και γάμο θέλαμε), συμμόρφωνε (π.χ. Όποιος δεν ακούει το γονιό παραγωνιάς καθίζει). Παροιμίες εκφωνήθηκαν από κάθε ηλικία. Χρησιμοποιήθηκε και ως διδακτικό υλικό για φρονηματισμό (σε αναγνωστικά του Δημοτικού), από Πατέρες της Εκκλησίας. Η απομνημόνευσή τους ήταν εύκολη και οι παροιμίες είχαν πλούτο νοημάτων.
Αινίγματα
Το αίνιγμα είναι ιδιαίτερο είδος λαϊκού λόγου και απαντάται σε όλους τους λαούς και σε όλες τις εποχές (από την αρχαία Ελλάδα μέχρι και τους νεότερους χρόνους. Συσχετίστηκε με το θείο και τη μαντεία. Η λύση του αινίγματος ισοδυναμούσε με την παραχώρηση θείας δύναμης. Αινιγματική ή συνθηματική γλώσσα χρησιμοποιούν και άλλα είδη του λόγου τα λογοπαίγνια, οι γλωσσοδέτες, τα αριθμητικά προβλήματα, τα αινιγματικά παραμύθια. Αίνιγμα είναι μια μεταφορά ή ομάδα από μεταφορές, που η χρήση τους δεν έχει γενικευτεί και η εξήγησή τους δεν είναι προφανής. Ο Λουκάτος θεωρεί ότι αίνιγμα είναι η αλληγορική περιγραφή ενός πράγματος που προβάλλεται σαν ερώτημα για λύση.
Το αίνιγμα λαμβάνει χώρα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που συχνά αλλάζει. Τα αινίγματα λέγονταν σε βεγγέρες, στα σπεροκαθίσματα, στα νυχτέρια, σε σπίτια όταν μαζεύονταν οι άνθρωποι γύρω από τη φωτιά και σε διάφορες άλλες καθημερινές καταστάσεις, στους δρόμους, στο χώρο εργασίας κ.α. Αναφέρονται και ειδικότερες περιστάσεις όπου λέγονταν αινίγματα, όπως στη διαδικασία επιλογής συζύγου και κατά την προετοιμασία του γάμου. Η δεύτερη περίπτωση συνδέεται με την γιορτή του Κλείδωνα, της παραδοσιακής εκδήλωσης σύμφωνα με την οποία την παραμονή της γιορτής του Αϊ- Γιάννη το βράδυ πάει μια κοπέλα που έχει και τους δυο γονείς εν ζωή στη θάλασσα, στο ποτάμι, κ.λπ. και μεταφέρει αμίλητη νερό. Σύμφωνα με το έθιμο η διαδικασία αποκάλυπτε την τύχη κάποιας κοπέλας και τα στιχάκια αφορούσαν εκείνη. Σήμερα το αίνιγμα λέγεται σε λίγες περιπτώσεις και δεν έχει τον ψυχαγωγικό ρόλο που είχε παλιότερα.
Αγώνες αινιγμάτων ήταν αγαπημένη ενασχόληση των νέων. Χωρίζονταν σε ομάδες, κάθε μία όριζε τη «μάνα» και υπέβαλλαν αινίγματα η μία ομάδα στην άλλη. Δίνονταν έπαθλα στους νικητές (προφορικά πόλεις, χώρες, κ.α.) και οι νικητές υποβάλλονταν σε μικρές και αστείες δοκιμασίες. Το αίνιγμα λειτουργούσε σε πολλά επίπεδα: 1. κρατούσε ζωντανό το ενδιαφέρον και το πνεύμα της παρέας σε κάποια δραστηριότητα. 2. είχε παιγνιώδη χαρακτήρα. 3. ασκούσε τους νεότερους σε έναν κοινώς αποδεκτό τρόπο συμπεριφοράς. 4. απαιτεί την ενεργητική συμμετρία των μελών που συμμετέχουν. 5. ως όργανο γλωσσικής εκπαίδευσης. 6. οξύνει την αντίληψη, τη μνήμη, τη φαντασία και την παρατηρητικότητα. 7. σχετίζεται με το αστείο και προκαλεί το γέλιο 8.
Στο Βυζάντιο συνέβαλε στη διατύπωση θεολογικών ζητημάτων. Το αίνιγμα ήταν γνωστό ήδη από την Αρχαιότητα και ιδιαίτερα αγαπητό είδος της προφορικής λογοτεχνίας. Το αίνιγμα πέρασε από την Αρχαιότητα στο Βυζάντιο, όπου καλλιεργήθηκε περαιτέρω. Η περίοδος από τον 10ο μέχρι και 12ο αι. χαρακτηρίζεται ως η χρυσή περίοδος για το Βυζαντινό αίνιγμα με μεγάλη παραγωγή . Ήταν πεζά ή έμμετρα και γραμμένα σε λόγια ή λαϊκή γλώσσα. Τα λόγια αινίγματα αναφέρονταν κυρίως σε αφηρημένα θέματα και ιδέες, είχαν έμμετρη μορφή και περιλάμβαναν λεπτομέρειες. Υπήρξε αλληλεπίδραση και αλληλοδανεισμός ανάμεσα σε λόγιο και λαϊκό αίνιγμα. Στα νεότερα χρόνια δημιουργήθηκαν συλλογές αινιγμάτων και η κατάταξη έγινε με αλφαβητική σειρά σύμφωνα με το γράμμα της λύσης τους.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Δαμιανού, Δ., (2002), «Παροιμία», στο: Δ. Δαμιανού, Μ.Δ. Μιράσγεζη & Μ. Παπαχριστοφόρου, Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα ΙΙ: Οι Νεότεροι Χρόνοι, τόμος Γ΄, Λαϊκή Φιλολογία, Πάτρα: ΕΑΠ, σ. 112- 119.
Δαμιανού, Δ., (2002), «Προφορική λογοτεχνία», στο: Δ. Δαμιανού, Μ.Δ. Μιράσγεζη & Μ. Παπαχριστοφόρου, Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα ΙΙ: Οι Νεότεροι Χρόνοι, τόμος Γ΄, Λαϊκή Φιλολογία, Πάτρα: ΕΑΠ, σ. 120- 152.