Κύρια μέριμνα των Πατέρων ήταν η διατύπωση του χριστιανικού δόγματος, η ερμηνεία της Γραφής. Για να δείξουν τη μοναδικότητα και την αλήθεια της έπρεπε να τη διακρίνουν από σύγχρονους θεολογικούς ή φιλοσοφικούς λόγους που ήγειραν αξιώσεις αλήθειας.
Έτσι ήταν αναπόφευκτη η σύγκρουση με τον ελληνικό πολιτισμό, που προσέφερε το κυρίαρχο και συγκροτημένο πρότυπο ζωής και σκέψης τουλάχιστον στην Ανατολή, απ’ όπου ξεκίνησε ο χριστιανισμός. Οι χριστιανοί απέρριπταν κατηγορηματικά την ελληνική θρησκεία, όμως η θέση τους προς τη φιλοσοφία ποίκιλλε εξαιρετικά. Η στάση τους εξαρτιόταν από διάφορους παράγοντες: Ο βαθμός γνώσης και εξάρτησης του συγγραφέα από τη φιλοσοφία. Η παιδεία (συχνά φιλοσοφική) και το πολιτιστικό περιβάλλον του συγγραφέα, που μπορεί να ήταν πρώην φιλόσοφος ή μοναχός και να ανήκε σε συγκεκριμένη ερμηνευτική θεολογική παράδοση. Ο σκοπός και το κοινό του κάθε έργου: «Απολογητικό» προς τους εθνικούς. «Αντιαιρετικό» προς τους αιρετικούς. «Κατηχητικό» ή «εξηγητικό» προς τους χριστιανούς. Η ουσιαστική σχέση των Βυζαντινών με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία γίνεται φανερή μέσω της πρόσληψης και της χρήσης της. Οι ρητές ή λανθάνουσες αναφορές στους αρχαίους φιλοσόφους είναι αναμφισβήτητες.
Η μελέτη και ερμηνεία της αρχαίας φιλοσοφίας για διδακτικούς σκοπούς οδηγεί στη σύνταξη υπομνημάτων γύρω από θεμελιώδη κείμενα και άλλων μικρότερων επεξηγηματικών έργων σχετικά με ποικίλα ζητήματα. Όσον αφορά την ερμηνευτική πρακτική συναντάμε και πηγαίο φιλοσοφικό σχολιασμό από σημαντικούς φιλοσόφους και υπομνηματιστές: Μιχαήλ Ψελλός, Ιωάννης Ιταλός, Μιχαήλ Εφέσιος, Ευστράτιος Νικαίας. Δεν λείπουν οι περιπτώσεις κριτικής συζήτησης των αρχαίων κειμένων. Απορρίπτονται θέσεις που δεν είναι συμβατές με τη χριστιανική κοσμοθεωρία των Βυζαντινών. Χρησιμοποιούνται όσες αξιολογούνται ως κατάλληλες θέσεις για τη συζήτηση και τη λύση θεολογικών και φιλοσοφικών προβλημάτων. Ούτε η οικείωση που ένιωθαν ούτε η εκτίμηση που της είχαν οδήγησε τους Βυζαντινούς σε πλήρη αποδοχή των διδασκαλιών της αρχαίας φιλοσοφίας: Υιοθέτησαν την ορολογία, τη λογική και πολλά στοιχεία της φυσικής (και τις επιστημονικές γνώσεις που περιείχε).
Αρνήθηκαν πολλά άλλα στοιχεία της, πιστεύοντας ότι μένουν στην εξωτερική και ουδέτερη μορφή της φιλοσοφίας και δεν κάνουν παραχωρήσεις σε ζητήματα πίστης Πεποίθηση των Βυζαντινών ήταν ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν συλλάβει σε κάποιο βαθμό την αλήθεια. Επίσης πίστευαν ότι νομιμοποιούνταν να συνδυάσουν τη φιλοσοφία με τη θεογνωσία. Οι Βυζαντινοί αρχικά: Δεν ενδιαφέρθηκαν για τους ιστορικούς Πλάτωνα και Αριστοτέλη και την αυθεντική τους διδασκαλία. Ακολούθησαν την παλιά παράδοση των Πορφύριου και Σιμπλίκιου που υποβάθμιζε ως εξωτερικές τις διαφορές των δύο φιλοσοφιών και θεωρούσε την αριστοτελική φιλοσοφία προπαιδεία της πλατωνικής. Με συνέπεια να χρησιμοποιείται η αριστοτελική λογική ως εισαγωγής στη φιλοσοφία και της πλατωνικής μεταφυσικής ως του εσώτερου πυρήνα της. Οι Βυζαντινοί αναγνώριζαν ορισμένες διαφορές των δύο συστημάτων αλλά μόνο τον 15ο αι. επέμεναν στη ριζική αντίθεσή τους.
Στον πλατωνισμό τους έλκυαν η μεταφυσική ενόραση και οι θέσεις, Ο προσωπικός Θεός δημιουργός του κόσμου. Η μετοχή του κατώτερου οντολογικού επιπέδου στο ανώτερο (των αισθητών στα νοητά). Η ομοίωση προς τον Θεό. Η αθανασία της ψυχής.
Στον νεοπλατωνισμό έλκυαν τα εξής (κοινός τόπος πριν το 9ο αι.): Η απελευθέρωση της ψυχής από την ύλη. Η φυγή από τον κόσμο και η ένωση με τον Θεό. Το ενδιαφέρον για τον Πλάτωνα και τον νεοπλατωνισμό διατηρήθηκε από τον 6ο αι. (κλείσιμο Ακαδημίας Αθηνών) ως τον 15ο αι. (ίδρυση Ακαδημίας της Φλωρεντίας), η οποία αναθέρμανε τις πλατωνικές σπουδές.
Απορρίφθηκαν οι εξής πλατωνικές απόψεις: Σχετικά με τη θεότητα και την προΰπαρξη της ψυχής. Η απορροή των κατώτερων οντολογικών επιπέδων από τις πρώτες αιτίες. Η θεωρία των αιώνιων και αυθύπαρκτων ιδεών.
Στροφή προς την αριστοτελική σκέψη: Δύο γεγονότα στάθηκαν καθοριστικά για τη στροφή αυτή παρά το γεγονός ότι δεν σταμάτησε η εκτίμηση προς το πλατωνικό έργο: Η δίωξη του «πλατωνικού» Ιωάννη Ιταλού, που κατηγορήθηκε για αίρεση την εποχή έξαρσης της μελέτης του πλατωνισμού. Η σύζευξη του πλατωνισμού με τον πολυθεϊσμό από τον Πλήθωνα.
Η μελέτη και ερμηνεία της αρχαίας φιλοσοφίας για διδακτικούς σκοπούς οδηγεί στη σύνταξη υπομνημάτων γύρω από θεμελιώδη κείμενα και άλλων μικρότερων επεξηγηματικών έργων σχετικά με ποικίλα ζητήματα. Όσον αφορά την ερμηνευτική πρακτική συναντάμε και πηγαίο φιλοσοφικό σχολιασμό από σημαντικούς φιλοσόφους και υπομνηματιστές: Μιχαήλ Ψελλός, Ιωάννης Ιταλός, Μιχαήλ Εφέσιος, Ευστράτιος Νικαίας. Δεν λείπουν οι περιπτώσεις κριτικής συζήτησης των αρχαίων κειμένων. Απορρίπτονται θέσεις που δεν είναι συμβατές με τη χριστιανική κοσμοθεωρία των Βυζαντινών. Χρησιμοποιούνται όσες αξιολογούνται ως κατάλληλες θέσεις για τη συζήτηση και τη λύση θεολογικών και φιλοσοφικών προβλημάτων. Ούτε η οικείωση που ένιωθαν ούτε η εκτίμηση που της είχαν οδήγησε τους Βυζαντινούς σε πλήρη αποδοχή των διδασκαλιών της αρχαίας φιλοσοφίας: Υιοθέτησαν την ορολογία, τη λογική και πολλά στοιχεία της φυσικής (και τις επιστημονικές γνώσεις που περιείχε).
Αρνήθηκαν πολλά άλλα στοιχεία της, πιστεύοντας ότι μένουν στην εξωτερική και ουδέτερη μορφή της φιλοσοφίας και δεν κάνουν παραχωρήσεις σε ζητήματα πίστης Πεποίθηση των Βυζαντινών ήταν ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν συλλάβει σε κάποιο βαθμό την αλήθεια. Επίσης πίστευαν ότι νομιμοποιούνταν να συνδυάσουν τη φιλοσοφία με τη θεογνωσία. Οι Βυζαντινοί αρχικά: Δεν ενδιαφέρθηκαν για τους ιστορικούς Πλάτωνα και Αριστοτέλη και την αυθεντική τους διδασκαλία. Ακολούθησαν την παλιά παράδοση των Πορφύριου και Σιμπλίκιου που υποβάθμιζε ως εξωτερικές τις διαφορές των δύο φιλοσοφιών και θεωρούσε την αριστοτελική φιλοσοφία προπαιδεία της πλατωνικής. Με συνέπεια να χρησιμοποιείται η αριστοτελική λογική ως εισαγωγής στη φιλοσοφία και της πλατωνικής μεταφυσικής ως του εσώτερου πυρήνα της. Οι Βυζαντινοί αναγνώριζαν ορισμένες διαφορές των δύο συστημάτων αλλά μόνο τον 15ο αι. επέμεναν στη ριζική αντίθεσή τους.
Στον πλατωνισμό τους έλκυαν η μεταφυσική ενόραση και οι θέσεις, Ο προσωπικός Θεός δημιουργός του κόσμου. Η μετοχή του κατώτερου οντολογικού επιπέδου στο ανώτερο (των αισθητών στα νοητά). Η ομοίωση προς τον Θεό. Η αθανασία της ψυχής.
Στον νεοπλατωνισμό έλκυαν τα εξής (κοινός τόπος πριν το 9ο αι.): Η απελευθέρωση της ψυχής από την ύλη. Η φυγή από τον κόσμο και η ένωση με τον Θεό. Το ενδιαφέρον για τον Πλάτωνα και τον νεοπλατωνισμό διατηρήθηκε από τον 6ο αι. (κλείσιμο Ακαδημίας Αθηνών) ως τον 15ο αι. (ίδρυση Ακαδημίας της Φλωρεντίας), η οποία αναθέρμανε τις πλατωνικές σπουδές.
Απορρίφθηκαν οι εξής πλατωνικές απόψεις: Σχετικά με τη θεότητα και την προΰπαρξη της ψυχής. Η απορροή των κατώτερων οντολογικών επιπέδων από τις πρώτες αιτίες. Η θεωρία των αιώνιων και αυθύπαρκτων ιδεών.
Στροφή προς την αριστοτελική σκέψη: Δύο γεγονότα στάθηκαν καθοριστικά για τη στροφή αυτή παρά το γεγονός ότι δεν σταμάτησε η εκτίμηση προς το πλατωνικό έργο: Η δίωξη του «πλατωνικού» Ιωάννη Ιταλού, που κατηγορήθηκε για αίρεση την εποχή έξαρσης της μελέτης του πλατωνισμού. Η σύζευξη του πλατωνισμού με τον πολυθεϊσμό από τον Πλήθωνα.
Πηγή: Ζωγραφίδης, Γ., «Το φιλοσοφείν στο Βυζάντιο», στο: Σ. Βιρβιδάκης, Η. Γιαννάκης,
Π. Δήμας, Γ. Ζωγραφίδης, Π. Θανασάς, Κ. Ιεροδιακόνου, Π. Καλλιγάς, Ι.
Καλογεράκος, Π. Κόντος, Χ. Μπάλλα, Β. Πολίτης, Σ. Ράγκος, Β. Τσούνα, Η
Ελληνική Φιλοσοφία από την Αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τ. Α’, ΕΑΠ, Πάτρα,
2000, σ. 343- 383.