Εκτός από την εκκλησία, οι οθωμανοί δέχτηκαν και διατήρησαν και το θεσμό της τοπικής αυτοδιοίκησης. Αυτός διατήρησε βυζαντινα στοιχεία, προσαρμόστηκε όμως και στις νέες ανάγκες. Η οθωμανική Διοίκηση χρειαζόταν ειδικό μηχανισμό δημοσιονομικής πολιτικής. Αντίστοιχος θεσμός, με μεγαλύτερες όμως δικαιοδοσίες υπήρχε και για τους μουσουλμάνους υπηκόους.
Αγιάν : οι μουσουλμάνοι κοινοτικοί άρχοντες. Δημογέροντες, προεστοί, πρόκριτοι, κοτσαμπάσηδες : οι ορθόδοξοι κοινοτικοί άρχοντες. Οι επαρχιακές διοικητικές οθωμανικές αρχές είχαν τοπικά συμβούλια αγιάνηδων και προεστών, με συμβουλευτικό και συμπληρωματικό ρόλο, καθώς τα υπηρεσιακά συμβούλια στελεχώνονταν αποκλειστικά με οθωμανούς.
Η Εκλογή των Κοινοτικών Αρχόντων
Γινόταν με εθιμικές διαδικασίες κατά το Μάρτη ή τον Απρίλη, από τους άνδρες της κοινότητας, που συγκεντρώνονταν στην αυλή της εκκλησίας. Κατά τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας, συνήθως εκλέγονταν οι ιερείς. Αργότερα η κοινοτική εξουσία έγινε πιο κοσμική και κριτήρια για την εκλογή ήταν η εμπειρία, η ηλικία, η εγγραμματοσύνη, ο πλούτος και η δυνατότητα καλής συνεργασίας με τους οθωμανούς. Η συχνή ανάμιξη των αρχών ήταν καθοριστική. Η εκλογή επικυρωνόταν από τις αρχές με το χοτζέτι του καδή ή του πασά της επαρχίας. Οι προεστοί είχαν φοροαπαλλαγές και τιμητική τουρκική συνοδεία κατά τις μετακινήσεις τους. Φορούσαν πολυτελή ενδυμασία, δηλωτική του αξιώματος, κυρίως όμως αποκτούσαν πολιτική επιρροή. Οι προεστοί που εκπροσωπούσαν όλες τις κοινότητες της επαρχίας ή της περιφέρειας αποκτούσαν δύναμη που οι οθωμανοί δε μπορούσαν να αγνοήσουν. Οι τοπικοί αξιωματούχοι, ορθόδοξοι και μη, λόγω της εντοπιότητας και της μακράς θητείας τους, υπερτερούσαν έναντι των διορισμένων διοικητικών αξιωματούχων που πολλές φορές αντικαθίσταντο άμεσα. Σε ορισμένες επαρχίες, η δύναμή τους ήταν τόση που ο οθωμανός αξιωματούχος έπρεπε να τους λαμβάνει σοβαρά υπόψη.
Οι Αρμοδιότητες των Κοινοτικών Αρχόντων
Η ενημέρωση των μελών για την έκδοση κρατικών αποφάσεων που έπρεπε να γνωστοποιήσουν στον πληθυσμό της κοινότητάς τους.
Η κατανομή φόρων στις διάφορες κοινότητες και η επίλυση των σχετικών διαφορών.
Γινόταν με εθιμικές διαδικασίες κατά το Μάρτη ή τον Απρίλη, από τους άνδρες της κοινότητας, που συγκεντρώνονταν στην αυλή της εκκλησίας. Κατά τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας, συνήθως εκλέγονταν οι ιερείς. Αργότερα η κοινοτική εξουσία έγινε πιο κοσμική και κριτήρια για την εκλογή ήταν η εμπειρία, η ηλικία, η εγγραμματοσύνη, ο πλούτος και η δυνατότητα καλής συνεργασίας με τους οθωμανούς. Η συχνή ανάμιξη των αρχών ήταν καθοριστική. Η εκλογή επικυρωνόταν από τις αρχές με το χοτζέτι του καδή ή του πασά της επαρχίας. Οι προεστοί είχαν φοροαπαλλαγές και τιμητική τουρκική συνοδεία κατά τις μετακινήσεις τους. Φορούσαν πολυτελή ενδυμασία, δηλωτική του αξιώματος, κυρίως όμως αποκτούσαν πολιτική επιρροή. Οι προεστοί που εκπροσωπούσαν όλες τις κοινότητες της επαρχίας ή της περιφέρειας αποκτούσαν δύναμη που οι οθωμανοί δε μπορούσαν να αγνοήσουν. Οι τοπικοί αξιωματούχοι, ορθόδοξοι και μη, λόγω της εντοπιότητας και της μακράς θητείας τους, υπερτερούσαν έναντι των διορισμένων διοικητικών αξιωματούχων που πολλές φορές αντικαθίσταντο άμεσα. Σε ορισμένες επαρχίες, η δύναμή τους ήταν τόση που ο οθωμανός αξιωματούχος έπρεπε να τους λαμβάνει σοβαρά υπόψη.
Οι Αρμοδιότητες των Κοινοτικών Αρχόντων
Η ενημέρωση των μελών για την έκδοση κρατικών αποφάσεων που έπρεπε να γνωστοποιήσουν στον πληθυσμό της κοινότητάς τους.
Η κατανομή φόρων στις διάφορες κοινότητες και η επίλυση των σχετικών διαφορών.
Ο διαχειριστικός έλεγχος στις τοπικές διοικητικές δαπάνες, πριν την επικύρωσή τους από τον καδή.
Βεκίληδες : μόνιμοι εκπρόσωποι των προεστών στην Κωνσταντινούπολη. Μέσω αυτών είχαν άμεση ενημέρωση για την κρατική πολιτική και μπορούσαν να την επηρεάσουν με δωροδοκίες και προσωπικές διασυνδέσεις. Τα έξοδα αυτά βάραιναν φυσικά το λαό τους. Οι βεκίληδες ήταν πρόσωπα εμπιστοσύνης των προεστών και φρόντιζαν τα συμφέροντά τους. Συχνά τα συμφέροντα των προεστών και του λαού τους συνέπιπταν, όπως π.χ. οι φορολογικές ελαφρύνσεις. Τα τοπικά αυτά προνόμια ήταν μέρος της πολιτικής διαίρεσης που εφάρμοζαν οι οθωμανοί για να διατηρούν τον έλεγχο. Πέρα όμως από αυτό, οι εκπλειστηριασμοί των επαρχιακών εισοδημάτων και η προικοδότηση ευαγών ιδρυμάτων προς την οικογένεια του σουλτάνου, συνεπαγόταν επιβαρύνσεις ή απαλλαγές. Έτσι, οι υποχρεώσεις και τα δικαιώματα των κατοίκων ανάμεσα στις περιοχές, παρουσίαζαν μεγάλες αποκλίσεις.
Το καθεστώς της κάθε περιοχής, είχε να κάνει και με τις συνθήκες που η περιοχή αυτή είχε περιέλθει στην αυτοκρατορία (ειρηνικά, κατόπιν μάχης) στην οικονομική και στρατηγική της σημασία για το κράτος. Έτσι, τα νησιά του Αιγαίου και η Μάνη διατήρησαν ένα βαθμό αυτονομίας, και υπήρχε σχεδόν παντελής απουσία τούρκων στην περιοχή. Οι τοπικές οθωμανικές αρχές είχαν μάλλον συμβολική σημασία και συνεργάζονταν με τους προεστούς. Το ίδιο συνέβαινε και σε άλλες περιοχές (Μέτσοβο, Ύδρα) όπου το προνόμιο ήταν ουσιαστικά, η απαλλαγή των κατοίκων από τον έλεγχο των τοπικών κέντρων εξουσίας και η απευθείας υπαγωγή τους στην κεντρική διοίκηση. Η μετακίνηση πληθυσμών σε πιο προνομιούχες περιοχές ελεγχόταν από ειδική νομοθετική ρύθμιση που απαγόρευε την εγγραφή κάποιου σε φορολογική λίστα άλλη από αυτήν που βρισκόταν αρχικά. Άλλο κίνητρο ήταν η κατανομή των φόρων όχι ατομικά, αλλά συλλογικά, έτσι ώστε αν έφευγε κάποιος το μερίδιό του το κάλυπταν οι συντοπίτες του.
Πέρα από τη φορολογία, την εκπροσώπηση και τη συνεργασία με τις αρχές, οι προεστοί είχαν και άλλα καθήκοντα που είχαν να κάνουν με τη δημόσια ζωή της κοινότητας, τη διαχείριση της κοινοτικής περιουσίας, την τήρηση των ληξιαρχικών και άλλων εγγράφων κ.α. Το κυριότερο όμως είναι πως οι προεστοί αποτελούσαν μια μορφή διοικητικής οργάνωσης των υπόδουλων, που τους εξασφάλιζε κάποια εκπροσώπηση και μια στοιχειώδη ασφάλεια.
Βεκίληδες : μόνιμοι εκπρόσωποι των προεστών στην Κωνσταντινούπολη. Μέσω αυτών είχαν άμεση ενημέρωση για την κρατική πολιτική και μπορούσαν να την επηρεάσουν με δωροδοκίες και προσωπικές διασυνδέσεις. Τα έξοδα αυτά βάραιναν φυσικά το λαό τους. Οι βεκίληδες ήταν πρόσωπα εμπιστοσύνης των προεστών και φρόντιζαν τα συμφέροντά τους. Συχνά τα συμφέροντα των προεστών και του λαού τους συνέπιπταν, όπως π.χ. οι φορολογικές ελαφρύνσεις. Τα τοπικά αυτά προνόμια ήταν μέρος της πολιτικής διαίρεσης που εφάρμοζαν οι οθωμανοί για να διατηρούν τον έλεγχο. Πέρα όμως από αυτό, οι εκπλειστηριασμοί των επαρχιακών εισοδημάτων και η προικοδότηση ευαγών ιδρυμάτων προς την οικογένεια του σουλτάνου, συνεπαγόταν επιβαρύνσεις ή απαλλαγές. Έτσι, οι υποχρεώσεις και τα δικαιώματα των κατοίκων ανάμεσα στις περιοχές, παρουσίαζαν μεγάλες αποκλίσεις.
Το καθεστώς της κάθε περιοχής, είχε να κάνει και με τις συνθήκες που η περιοχή αυτή είχε περιέλθει στην αυτοκρατορία (ειρηνικά, κατόπιν μάχης) στην οικονομική και στρατηγική της σημασία για το κράτος. Έτσι, τα νησιά του Αιγαίου και η Μάνη διατήρησαν ένα βαθμό αυτονομίας, και υπήρχε σχεδόν παντελής απουσία τούρκων στην περιοχή. Οι τοπικές οθωμανικές αρχές είχαν μάλλον συμβολική σημασία και συνεργάζονταν με τους προεστούς. Το ίδιο συνέβαινε και σε άλλες περιοχές (Μέτσοβο, Ύδρα) όπου το προνόμιο ήταν ουσιαστικά, η απαλλαγή των κατοίκων από τον έλεγχο των τοπικών κέντρων εξουσίας και η απευθείας υπαγωγή τους στην κεντρική διοίκηση. Η μετακίνηση πληθυσμών σε πιο προνομιούχες περιοχές ελεγχόταν από ειδική νομοθετική ρύθμιση που απαγόρευε την εγγραφή κάποιου σε φορολογική λίστα άλλη από αυτήν που βρισκόταν αρχικά. Άλλο κίνητρο ήταν η κατανομή των φόρων όχι ατομικά, αλλά συλλογικά, έτσι ώστε αν έφευγε κάποιος το μερίδιό του το κάλυπταν οι συντοπίτες του.
Πέρα από τη φορολογία, την εκπροσώπηση και τη συνεργασία με τις αρχές, οι προεστοί είχαν και άλλα καθήκοντα που είχαν να κάνουν με τη δημόσια ζωή της κοινότητας, τη διαχείριση της κοινοτικής περιουσίας, την τήρηση των ληξιαρχικών και άλλων εγγράφων κ.α. Το κυριότερο όμως είναι πως οι προεστοί αποτελούσαν μια μορφή διοικητικής οργάνωσης των υπόδουλων, που τους εξασφάλιζε κάποια εκπροσώπηση και μια στοιχειώδη ασφάλεια.
Πηγή: Α. Κυρκίνη- Κούτουλα, "Ο δημόσιος και ο ιδιωτικός βίος των Ελλήνων κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας" στο: Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Ελλάδα Ι: Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά χρόνια, τόμος Β΄, ΕΑΠ, Πάτρα 2001, σ. 275- 306, σ. 289- 290.