Το φιλελληνικό ρεύμα που εκδηλώθηκε κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 είχε δύο όψεις. Από τη μία μεριά τα φιλελληνικά κομιτάτα, που διοργάνωναν εράνους σε χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής, συγκέντρωναν ρούχα, χρήματα και τρόφιμα για να ανακουφίσουν τη δυστυχία του ελληνικού λαού που κινδύνευε να αφανιστεί από την πείνα και το μαχαίρι του βάρβαρου δυνάστη του. Από την άλλη πλευρά, άνθρωποι του πνεύματος και των τεχνών, πέραν της χρηματικής τους συνεισφοράς, μέσω της συγγραφικής τους δραστηριότητας και των καλλιτεχνικών τους έργων διαμόρφωσαν μία φιλελληνική κουλτούρα που επηρέασε έντονα την κοινή γνώμη της εποχής.
«Είμαστε όλοι Έλληνες. Οι νόμοι μας, η λογοτεχνία μας, η θρησκεία μας, οι τέχνες μας, έχουν τις ρίζες τους στην Ελλάδα» (P. B. Shelley, Εισαγωγή στο Hellas, 1822) * * * «[Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι αρχαίοι Έλληνες] έθεσαν τα θεμέλια της πολιτικής, της τέχνης, του πολιτισμού, της μόρφωσης, της φιλοσοφίας και της επιστήμης, πάνω στα οποία εδραιώθηκε έκτοτε τόσο μεγάλο μέρος του ... δυτικού πολιτισμού και της δυτικής παιδείας.» (P. Cartledge, Οι Έλληνες. Εικόνες του εαυτού και των άλλων, μτφρ. Π. Μπουρλάκης, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002, σ. 22) * * * «Ο εκθαμβωτικός πνευματικός κόσμος των Ελλήνων μας έδωσε τις ιδέες μας περί δημοκρατίας και ευτυχίας. ... [Κανείς από τους άλλους πολιτισμένους λαούς της αρχαιότητας, όπως οι Βαβυλώνιοι, οι Χετταίοι, οι Φοίνικες, οι Αιγύπτιοι, και οι Πέρσες] δεν παρήγαγε κάτι που να ισοδυναμεί με την Αθηναϊκή δημοκρατία, την κωμωδία, τη φιλοσοφική λογική ή τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη ... Εκείνη η περίοδος πνευματικών ζυμώσεων [5ος-4ος αι. π.Χ.] παρήγαγε ιδέες που στη συνέχεια τροφοδότησαν τις πιο σημαντικές στιγμές της δυτικής πολιτικής ιστορίας. Ο Thomas Jefferson, όταν διαμόρφωνε τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας [των Η.Π.Α.], πήρε την ιδέα για την επιδίωξη της ευτυχίας από τον Αριστοτέλη. Ο Toussaint Louverture διάβασε την περιγραφή του Πλούταρχου για τον Σπάρτακο πριν ηγηθεί της πρώτης επιτυχημένης εξέγερση σκλάβων στην Αϊτή το 1791. Ο Thomas Paine υποστήριξε ότι ζητήματα όπως η σχέση της θρησκείας με το κράτος θα πρέπει να συζητηθούν αναφορικά με ιστορικά παραδείγματα από την αρχαιότητα και μετά. ... Οι Σουφραζέτες απήγγειλαν κατά τις συνεδριάσεις τους την ηχηρή ομιλία που ο τραγικός ποιητής Ευριπίδης δίνει στην ηρωίδα του Μήδεια περί της οικονομικής, πολιτικής και σεξουαλικής καταπίεσης όλου του γυναικείου φύλου. Οι Έλληνες, περισσότερο ακόμα και από τους Ρωμαίους, μας δείχνουν πώς να αμφισβητούμε τις κοινές πεποιθήσεις και την αυθεντία. Οι αρχαιότεροι μύθοι [των Ελλήνων] δείχνουν τους ανθρώπους να αμφισβητούν ενεργά τους όρους υπό τους οποίους οι Ολύμπιοι θεοί θέλουν να τους κυβερνήσουν, και τον φιλάνθρωπο θεό Προμηθέα να επαναστατεί εναντίον του Δία προκειμένου να κλέψει τη φωτιά - ένα θεϊκό προνόμιο - και να τη δώσει στους θνητούς. Η Αντιγόνη του Σοφοκλή αρνείται να αποδεχθεί το αυθαίρετο διάταγμα του τυραννικού θείου της, προβαίνει στην κρίσιμη διάκριση μεταξύ ηθικής ευπρέπειας και άγραφου δικαίου, και θάβει τον αδελφό της ούτως ή άλλως. Ο Αριστοφάνης, στις δημοκρατικές κωμωδίες του, έκανε στους κυβερνώντες πολιτικούς μια άγρια σάτιρα μέχρι δακρύων. Ο Σωκράτης αφιέρωσε τη ζωή του στο να αποδείξει τη διαφορά μεταξύ της αλήθειας και των κοινών πεποιθήσεων, ενώ πίστευε ότι δεν αξίζει κανείς να ζει μια ανεξέσταστη ζωή.» (E. Hall, “Classics for the people – why we should all learn from the ancient Greeks”, The Guardian 20/6/2015 [μτφρ. Α. Κουκουζέλη]) * * * «Το βιβλίο [της Ζακλίν ντε Ρομιγί /Jacqueline de Romilly Γιατί η Ελλάδα;] ... κάνει έναν απολογισμό ... του θαυμαστού 5ου αιώνα [π.Χ.], στον οποίο ιστορία, φιλοσοφία, τραγωδία, πολιτική, ρητορική, ιατρική, γλυπτική έφτασαν στο απόγειό τους στην Ελλάδα, και έθεσαν τα θεμέλια γι’ αυτό που τελικά θα ονομαζόταν δυτικός πολιτισμός.» ... « ... σε εκείνο το μικρό χρονικό διάστημα των 100 χρόνων, ... υπάρχει μια ορμητική έκρηξη, μια φρενήρης δημιουργικότητα σε όλους τους τομείς του πνεύματος, με ιδέες, αισθητικά πρότυπα, πνευματικά μοντέλα, εφευρέσεις και ανακαλύψεις, χάρη στις οποίες ο πολιτισμός του λόγου θα έπαιρνε μια 2 κρίσιμη απόσταση από όλους τους άλλους πολιτισμούς του παρελθόντος και της εποχής του, και, χωρίς να το επιδιώκει ή να το γνωρίζει, θα άλλαζε για πάντα την παγκόσμια ιστορία. Η Ζακλίν ντε Ρομιγί καταδεικνύει ότι στην Ελλάδα γεννήθηκαν, ή απέκτησαν μια πραγματική υπόσταση και έναν δυναμισμό που ποτέ πριν δεν είχαν υπάρξει στην κοινωνική ζωή κανενός λαού, οι καθοριστικοί παράγοντες της ανθρώπινης προόδου, όπως η δημοκρατία, η ελευθερία, το δίκαιο, η τέχνη και ο λόγος χωρίς τα δεσμά της θρησκείας, οι έννοιες της ισότητας, της υπεροχής του ατόμου, του πολίτη, και ένας μοναδικός, νέος τρόπος σύνδεσης του ανθρώπου με τη μετά θάνατον ζωή και τους θεούς, και, φυσικά, οι ιδέες της ομορφιάς και της ασχήμιας, του καλού και του κακού, της ευτυχίας και της δυστυχίας που, αν και με τις αναπόφευκτες αποχρώσεις και προσαρμογές που έχει επιβάλει η ιστορία, παραμένουν εν ισχύι. Προκαλεί τον θαυμασμό το ότι ένας λαός τόσο μικρός και τόσο ελάχιστα συνεκτικός πολιτικά, φτιαγμένος από λίγες πόλεις και αποικίες απλωμένες σε όλη την Ευρώπη και τη Μικρά Ασία, οι οποίες διατηρούσαν μεγάλο βαθμό ανεξαρτησίας μεταξύ τους, ένας λαός ενστικτωδώς απρόθυμος να δημιουργήσει μια αυτοκρατορία, να ασκήσει αυτοκρατορική εξουσία και να υποστεί την κυριαρχία ενός τυράννου (όπως έκαναν όλοι οι άλλοι) ήταν σε θέση να αφήσει στην ιστορία της ανθρωπότητας ένα ίχνος τόσο βαθύ, τόσο παρόν τόσους πολλούς αιώνες αργότερα, όταν σχεδόν όλες οι άλλες μεγάλες αυτοκρατορίες ή πολιτισμοί –οι Πέρσες και οι Αιγύπτιοι, για παράδειγμα– αποτελούν σήμερα ως επί το πλείστον, χωρίς να ξεχνάμε κανένα από τα θαύματά τους, μουσειακά κομμάτια. Δεν ήταν ατύχημα ούτε έργο της τύχης, υπήρχαν λόγοι γι' αυτό ... Οι σωκρατικοί και πλατωνικοί διάλογοι, εκτός του ότι ήταν ένας τρόπος φιλοσοφικής διδασκαλίας, μας εξηγεί η συγγραφέας, έμαθαν στους ανθρώπους ότι η συνομιλία, η συζήτηση σε ομάδες, είναι ένας πιο πολιτισμένος και ηθικός τρόπος συνύπαρξης απ’ ό,τι οι διαταγές ή η υπακοή, είναι μια μορφή επικοινωνίας που αναγνωρίζει ή καθιερώνει εξαρχής μια βασική ισοτιμία, μία αμοιβαιότητα δικαιωμάτων μεταξύ των συνομιλητών. Έτσι αναδύθηκε η ελευθερία, έπαψε ο άνθρωπος να είναι ζώο, γεννήθηκε αληθινά η ανθρωπιά του ανθρώπου. ... «Χωρίς να το ξέρουμε, αναπνέουμε τον αέρα της Ελλάδας κάθε στιγμή», γράφει σε μια από τις σελίδες του. ... Η Ευρώπη γεννήθηκε εκεί, στους πρόποδες της Ακρόπολης, είκοσι πέντε αιώνες πριν, και ό,τι καλύτερο έχει, ό,τι αποδέχεται και θαυμάζει περισσότερο στον εαυτό της, συμπεριλαμβανομένης της χριστιανικής θρησκείας ... καθώς και των δημοκρατικών θεσμών, της ελευθερίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, έχει τις μακρινές ρίζες του σε αυτή τη μικρή γωνιά της γηραιάς ηπείρου, στις ακτές του Αιγαίου, όπου το φως του ήλιου είναι πιο δυνατό και η θάλασσα πιο γαλάζια. Η Ελλάδα είναι το σύμβολο της Ευρώπης και τα σύμβολα δεν μπορούν να καταλυθούν χωρίς αυτό που ενσαρκώνουν να καταρρεύσει και να αποσυντεθεί σε εκείνη τη βάρβαρη σύγχυση του παραλογισμού και της βίας από την οποία μας έβγαλε ο ελληνικός πολιτισμός.» (Mario Vargas Llosa, «Γιατί η Ελλάδα;», El País, 03/03/2012, [μτφρ. Μ. Μπονάτσου])
Πηγή: Μαργαρίτης Γ., "Φιλέλληνες και διπλωματία. Η μετατροπή της Ελληνικής Επανάστασης σε υπόθεση της Ευρώπης" στο: Μαργαρίτης, Γ., Μαρκέτος Σπ., Μαυρέας Κ., Ροτζώκος Ν., Ελληνική Ιστορία τ. Γ' Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σ. 107- 121.