Ομηρικά έπη: η αντίληψη του κόσμου είναι απλοϊκή: ο ουρανός είναι ένα στέρεο ημισφαίριο που σκεπάζει
τη στρογγυλή και επίπεδη Γη, η οποία εκτείνεται σε μεγάλο βάθος και φτάνει στον Τάρταρο, ενώ γύρω της κυλάει ο αχανής Ωκεανός.
Κοσμογονία Ησιόδου: δημιούργησε την κοσμογονία του τακτοποιώντας αρχαίο μυθολογικό υλικό, διαγράφοντας την πορεία ως την κυριαρχία του Δία και τη διακυβέρνησή του που βασίζεται στην τάξη και τη δικαιοσύνη (δίκην)
Θεογονική κοσμογονία Αλκμάνα , Σπαρτιάτης λυρικός ποιητής (600 π.Χ.)
Κοσμογονία Φερεκύδη από τη Σύρο. Διάφορες εκδοχές κοσμογονίας αναφέρουν οι Ορφικοί που πίστευαν στη μετεμψύχωση.
Θρησκευτικολατρευτικοί κύκλοι συνδυάζουν τον 5ο αι. κοσμογονικές δοξασίες με απόψεις για τη μοίρα της ψυχής.
Η ποιητική παράδοση άφησε μεγάλη κληρονομιά στον φιλοσοφικό στοχασμό: Μεγάλη η απήχηση των έργων του Ομήρου και του Ησίοδου στον στοχασμό των Προσωκρατικών. Γλωσσική έκφραση. Νοηματικές διαστάσεις
ΠΠολλά μεμονωμένα μοτίβα της πρώιμης φιλοσοφίας ανάγονται σε αντίστοιχα ποιητικά πρότυπα. Ωστόσο αδικαιολόγητος ο υπερτονισμός της εξάρτησης της φιλοσοφικής παράδοσης από την ποιητική:
1. Τα ποιητικά «υποδείγματα» υπόκεινται σε φιλοσοφική κατεργασία από τους Προσωκρατικούς, και γίνονται το εφαλτήριο νέων συλλήψεων.
2. Στη φιλοσοφική τους θεμελίωση προσάγονται επιχειρήματα.
3. Το ίδιο ισχύει και για τις λεγόμενες αιγυπτιακές και ανατολικές επιδράσεις στην ελληνική φιλοσοφία.
Οι Προσωκρατικοί διατύπωσαν ιδέες και θεωρίες με στόχο να εξηγήσουν τον κόσμο και τις αντιλήψεις μας γι’ αυτόν. Τα ερωτήματα τους αποκαλύπτουν το ευρύ φάσμα των ενδιαφερόντων τους:
Κυρίαρχο ερώτημα για όλους: Η αρχή του κόσμου (με δύο μορφές): Κοσμογονία: πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος; (ερώτημα για τη δημιουργία, τη γένεση του κόσμου)
Κοσμολογία: από τι αποτελείται και πώς λειτουργεί ο κόσμος; (ερώτημα για την υφή και τη λειτουργία του κόσμου). Το κυρίαρχο αυτό ερώτημα, για την αρχή του κόσμου, προϋποθέτει την αναγνώριση της ύπαρξης επιπέδων πραγματικότητας και ταυτόχρονα την αναζήτηση μιας πραγματικότητας που δεν είναι άμεσα προσιτή στην εμπειρία, και η οποία είναι το αληθινό υπόστρωμα ή και η κύρια αιτία ύπαρξης του κόσμου μας.
Η διάκριση μεταξύ αυτών των επιπέδων πραγματικότητας, συνδέεται και με το γνωσιολογικό ζήτημα, κυρίως με το ερώτημα για τις δυνατότητες και τα όρια της ανθρώπινης γνώσης (απασχόλησε τον φιλοσοφικό στοχασμό κυρίως μετά τον Ξενοφάνη).
Άλλα ζητήματα που απασχόλησαν τους Προσωκρατικούς, πέρα από το ενδιαφέρον τους για το φυσικό κόσμο, ήταν: Το σύμπαν: αστρονομία και μετεωρολογία
Προβλήματα βιολογία, φυσιολογίας, ιατρικής, ζωογονίας και ανθρωπογονίας.
Μεγάλα φιλοσοφικά ερωτήματα για τη ζωή, το θάνατο, την ψυχή: Οι συχνά ιδιότυπες απαντήσεις που έδωσαν, ασκούν γοητεία μέχρι σήμερα.
Ερωτήματα για το πεπερασμένο του ανθρώπου και την αγωνία του θανάτου, κεντρικά θέματα ήδη και στην ποίηση.
Ζητήματα ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας, χωρίς να είναι του άμεσου ενδιαφέροντος τους.
Η εξέλιξη που οδήγησε στη γένεση της ελληνικής φιλοσοφίας, χαρακτηρίστηκε πέρασμα από το μύθο στο λόγο: 1.Στη θέση παραδεδομένων μύθων (που εξηγούν τη δημιουργία του κόσμου ή ορισμένα φυσικά φαινόμενα), εμφανίζονται θεωρίες διατυπωμένες από συγκεκριμένους στοχαστές.
2. Δεν είναι πια η αυθεντία της παράδοσης που από μόνη της εγγυάται την ορθότητα των όποιων ερμηνειών, αλλά οι ενδείξεις και τα επιχειρήματα που διατυπώνονται με λογική συνοχή και συνέπεια.
Ορθά ή λανθασμένα, κατάλληλα ή άτοπα, ακόμη και παραπλανητικά, τα επιχειρήματα των Προσωκρατικών δεν παύουν να είναι επιχειρήματα. Η απρόσωπη και η απομυθοποιημένη έκφραση είναι το αποφασιστικό βήμα για τη διατύπωση αφηρημένων εννοιών και γενικών κανόνων. Βέβαια, η παραστατική απεικόνιση της πραγματικότητας και ο μύθος δεν έλειψαν από τη φιλοσοφία, ούτε στα πρώτα ούτε σε πιο προχωρημένα στάδια (μύθοι Πλάτωνα). Συχνά, ιδίως στην πρώιμη ελληνική φιλοσοφία, δύσκολα ξεχωρίζουμε τη μεταφορική από την κυριολεκτική χρήση της γλώσσας, ιδίως στον στοχασμό (κυρίως τον ποιητικό) που ενδύεται τον μανδύα του μύθου. Η απομυθοποιημένη έκφραση δεν είναι εξάλλου πάντα εγγύηση ορθολογικότητας και μη δογματισμού.
Σχετικά με τον «επιστημονικό» ή μη χαρακτήρα των φυσικών κυρίως προσωκρατικών θεωριών, πρέπει να θυμόμαστε ότι αυτές βασίζονται σε παρατηρήσεις των εμπειρικών δεδομένων και σε κριτική κατεργασία συσσωρευμένου υλικού παρατηρήσεων, και είναι θεωρητικές προσεγγίσεις και εξηγήσεις της φυσικής πραγματικότητας, που μπορεί να είναι λανθασμένες, είναι όμως ορθολογικές.
Ας μην ξεχνάμε πως η πειραματική φυσική ήταν εντελώς άγνωστη, ο αρχαίος φυσικός είχε περιορισμένο εμπειρικό υλικό και δεν διατύπωνε με μαθηματικό τρόπο τις προτάσεις τους.
Οι γενάρχες της φιλοσοφίας ήταν υποχρεωμένοι μαζί με τη φιλοσοφίας τους να οικοδομήσουν:
1. τη φιλοσοφική γλώσσα, αφού ήταν οι πρώτοι που έγραψαν σε πεζό λόγο
2. την επιστημονική ορολογία και
3. τον κριτικό λόγο.
Αυτοί διατύπωσαν τις κυριότερες έννοιες όλων των κλάδων του επιστητού (φυσική φιλοσοφία: άτομο, φύση, άπειρο, κόσμος, κενό, κίνηση, αριθμός κ.ά.), που χρησιμοποιούνται σήμερα. Τεράστιο το μέγεθος και η σημασία του στοχασμού τους για την εξέλιξη του ελληνικού και ευρωπαϊκού πνεύματος.
Σημαντικό ρόλο στην προσωκρατική φιλοσοφία έπαιξαν η θεολογία και η θρησκεία:
1. Πολλοί στοχαστές διατυπώνουν τις θεωρίες τους μέσα από θεολογικά ενδιαφέροντα, αυτό όμως δεν πρέπει να υπερτιμηθεί, καθώς οι περισσότερες προσωκρατικές θεωρίες έχουν σημασία και συνοχή και χωρίς τα θεολογικά στοιχεία.
2. Συχνή επίσης είναι η κριτική των αντιλήψεων για τους θεούς ή τις λατρευτικές τελετές.
Πηγή: Ι. Καλογεράκος, "Οι απαχές της φιλοσοφίας",Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, τ. Α΄, ΕΑΠ, Πάτρα, 2000, σ. 31- 79.
P
Π