Η φιλοσοφία του Διαφωτισμού, στην ώριμη διατύπωσή της στη σκέψη του δέκατου όγδοου αιώνα, εξέφρασε τη χειραφέτηση του ευρωπαϊκού πνεύματος από τα δεσμά της μεσαιωνικής κοσμοθεωρίας. […] Ο Διαφωτισμός στηρίχτηκε στην ελπίδα της απαλλαγής της ανθρώπινης σκέψης από το σκότος της πλάνης, της άγνοιας και της προκατάληψης. Οι πηγές του ήταν η Καρτεσιανή ριζική αμφιβολία απέναντι στις καθιερωμένες αυθεντίες, καθώς και ο αδυσώπητος πόλεμος που είχαν κηρύξει ο Hobbes και ο Spinoza εναντίον της δεισιδαιμονίας που εξευτέλιζε το ανθρώπινο πνεύμα.
Ο δρόμος προς τον Διαφωτισμό άνοιξε με τον γενναίο προβληματισμό γύρω από τη φύση, τις πηγές και τα όρια της γνώσης, που είχε εισαγάγει ο John Locke στο έργο του Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση. Καθορίζοντας τις γνωστικές δυνατότητες του ανθρώπινου πνεύματος και καταστρέφοντας έτσι τα θεμέλια της πλάνης, ο Locke δίκαια μπορεί να θεωρηθεί ως ο «πατέρας του Διαφωτισμού». Η σκέψη του στάθηκε η αφετηρία του επίμοχθου ταξιδιού του Διαφωτισμού, που έφτασε στην κορύφωσή του με τη διατύπωση του πιο χαρακτηριστικού του αιτήματος με την προτροπή του Kant: sapere aude, «τόλμα να γνωρίζεις». […]
Η απόρριψη της αυθεντίας, η αναγνώριση της εμπειρικής βάσης των γνωστικών δυνάμεων της ανθρώπινης νόησης και η οικουμενική πρόσκληση για γνώση είχαν σαφείς πολιτικές συνέπειες. Η νέα γνωσιολογία είχε εξισωτικό χαρακτήρα. Οι άνθρωποι αναγνωρίζονται από τον Διαφωτισμό ως ανεξάρτητες μονάδες, που διαθέτουν δυνάμει ίσες γνωστικές ικανότητες και ισοδύναμες δυνατότητες λογικής κρίσης, που θα μπορούσε να καλλιεργηθεί και να βελτιωθεί με κατάλληλη αγωγή. Κατά συνέπεια, ο καθένας θα μπορούσε να διεκδικήσει ίσα πολιτικά δικαιώματα και ίσες δυνατότητες λόγου. Έτσι, ο πολιτικός φιλελευθερισμός, που αναγνώριζε την αυτονομία και τα δικαιώματα του ατόμου, αποτέλεσε τη φυσική πολιτική έκφραση της νέας φιλοσοφίας. Ο φιλελευθερισμός του Διαφωτισμού ενισχύθηκε από την εκκοσμικευμένη θεωρία του φυσικού δικαίου, η οποία καθιέρωνε την αρχή των αναπαλλοτρίωτων ανθρώπινων δικαιωμάτων, ως ουσιαστικό περιεχόμενο της ιδέας της ελευθερίας. Ως πολιτική στάση, ο Διαφωτισμός αντιπροσώπευε την κατάφαση προς όλες τις πρακτικές συνέπειες της χειραφέτησης της ανθρώπινης νόησης από την κηδεμονία της αυθεντίας: διεκήρυσσε τα δικαιώματα του ατόμου, αντιμαχόταν το δεσποτισμό, το φανατισμό, τη μισαλλοδοξία και την κοινωνική αδικία. Τέλος, σε μια ιστορική στιγμή επαναστατικής έξαρσης, ενστερνίστηκε, ως τη φυσική ιδεολογική του κορύφωση, τα ιδεώδη της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης των ανθρώπων και των λαών, τα οποία συνέθεταν τη νέα «θρησκεία της ανθρωπότητας».
Ο δρόμος προς τον Διαφωτισμό άνοιξε με τον γενναίο προβληματισμό γύρω από τη φύση, τις πηγές και τα όρια της γνώσης, που είχε εισαγάγει ο John Locke στο έργο του Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση. Καθορίζοντας τις γνωστικές δυνατότητες του ανθρώπινου πνεύματος και καταστρέφοντας έτσι τα θεμέλια της πλάνης, ο Locke δίκαια μπορεί να θεωρηθεί ως ο «πατέρας του Διαφωτισμού». Η σκέψη του στάθηκε η αφετηρία του επίμοχθου ταξιδιού του Διαφωτισμού, που έφτασε στην κορύφωσή του με τη διατύπωση του πιο χαρακτηριστικού του αιτήματος με την προτροπή του Kant: sapere aude, «τόλμα να γνωρίζεις». […]
Η απόρριψη της αυθεντίας, η αναγνώριση της εμπειρικής βάσης των γνωστικών δυνάμεων της ανθρώπινης νόησης και η οικουμενική πρόσκληση για γνώση είχαν σαφείς πολιτικές συνέπειες. Η νέα γνωσιολογία είχε εξισωτικό χαρακτήρα. Οι άνθρωποι αναγνωρίζονται από τον Διαφωτισμό ως ανεξάρτητες μονάδες, που διαθέτουν δυνάμει ίσες γνωστικές ικανότητες και ισοδύναμες δυνατότητες λογικής κρίσης, που θα μπορούσε να καλλιεργηθεί και να βελτιωθεί με κατάλληλη αγωγή. Κατά συνέπεια, ο καθένας θα μπορούσε να διεκδικήσει ίσα πολιτικά δικαιώματα και ίσες δυνατότητες λόγου. Έτσι, ο πολιτικός φιλελευθερισμός, που αναγνώριζε την αυτονομία και τα δικαιώματα του ατόμου, αποτέλεσε τη φυσική πολιτική έκφραση της νέας φιλοσοφίας. Ο φιλελευθερισμός του Διαφωτισμού ενισχύθηκε από την εκκοσμικευμένη θεωρία του φυσικού δικαίου, η οποία καθιέρωνε την αρχή των αναπαλλοτρίωτων ανθρώπινων δικαιωμάτων, ως ουσιαστικό περιεχόμενο της ιδέας της ελευθερίας. Ως πολιτική στάση, ο Διαφωτισμός αντιπροσώπευε την κατάφαση προς όλες τις πρακτικές συνέπειες της χειραφέτησης της ανθρώπινης νόησης από την κηδεμονία της αυθεντίας: διεκήρυσσε τα δικαιώματα του ατόμου, αντιμαχόταν το δεσποτισμό, το φανατισμό, τη μισαλλοδοξία και την κοινωνική αδικία. Τέλος, σε μια ιστορική στιγμή επαναστατικής έξαρσης, ενστερνίστηκε, ως τη φυσική ιδεολογική του κορύφωση, τα ιδεώδη της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης των ανθρώπων και των λαών, τα οποία συνέθεταν τη νέα «θρησκεία της ανθρωπότητας».
Ο χρόνος του ελληνικού Διαφωτισμού ορίζεται ιδίως στις ύστερες δεκαετίες του ΙΗ΄ αιώνα και στις πρώτες του ΙΘ΄, ή, πιο στενά, στην πενηνταετία 1774-1821, δηλαδή λίγο αργότερα από του δυτικού Διαφωτισμού, του οποίου η αρχή ανάγεται ως τον ΙΖ΄ αιώνα, και το τέρμα στους αμέσως πριν από την Γαλλική Επανάσταση χρόνους. […]Η εξέλιξη του Διαφωτισμού στον ελληνικό πνευματικό χώρο θα μπορούσε να διακριθεί σε τρεις περιόδους, που αντιστοιχούν με τρεις περιόδους της γαλλικής παιδείας και εκφράζουν, συμβατικά πάντα αλλά καλά, και την σχέση ανάμεσα στα δύο κινήματα και την χρονική απόκλιση που τα χωρίζει. Πρώτη, προδρομική περίοδος του ελληνικού Διαφωτισμού είναι εκείνη που εκδηλώνεται με την προβολή του ονόματος του Βολταίρου. Ο Γάλλος φιλόσοφος που είχε, κιόλας, πολύ νωρίς σχολιασθεί στην πατρίδα του και γίνει αφορμή σκανδάλων, είταν, σε ολόκληρο σχεδόν τον ΙΗ΄ αιώνα, το κατεξοχήν κατάλληλο σύμβολο της ελευθεροφροσύνης· με τον τρόπο αυτό το όνομά του εξάρθηκε από πολύ νωρίς και έξω από τα σύνορα της Γαλλίας, από προοδευτικούς συγγραφείς, όπως επίσης εχρησιμοποιήθηκε από τους αντιπάλους του φιλελευθερισμού. Σ’ αυτή την, θολή ακόμη και προδρομική, περίοδο της πορείας της ελληνικής γραμματείας τρία ονόματα εμφανίζονται επαρκώς ενδεικτικά: Θωμάς Μανδακάσης, Ιώσηπος Μοισιόδακας, Ευγένιος Βούλγαρης. Καλύτερα από κάθε άλλο σύγχρονο έργο, το πνεύμα της εποχής το εκφράζει η Απολογία του Μοισιόδακα η οποία εκυκλοφόρησε το 1780, σε έναν τόμο. Στην επόμενη περίοδο ισχυρή επίδραση άσκησε στον ελληνικό χώρο η Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία, όπως φαίνεται σε χαρακτηριστικά ελληνικά έργα· η μεγαλοφάνταστη αυτή απογραφή του πνευματικού δυτικού κόσμου στην πιο αποφασιστική ώρα της ιστορίας του μετά την Αναγέννηση, δεν έμεινε άγνωστη στον ελληνισμό, ούτε τον άφησε ασυγκίνητο: η αφήγηση των σχέσεων του τελευταίου αυτού με την Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία είναι από τις πιο γόνιμες σε συμπεράσματα, προκειμένου να γίνει γνωστή η πορεία του ελληνικού νου. Της δεύτερης αυτής περιόδου τυπικός εκπρόσωπος στον κόσμο της ελληνικής διανόησης πρέπει να θεωρηθεί ο φαναριώτης Δημήτριος Φωτιάδης ή Καταρτζής και κοντά του οι οπαδοί του, ανάμεσα στους οποίους βρίσκεται και ο Ρήγας Βελεστινλής. Από τα άλλα έργα της εποχής, δίπλα στις συγγραφικές πραγματοποιήσεις του Καταρτζή, οι οποίες δεν ετυπώθηκαν στους καιρούς του, η Γεωγραφία των Δημητριέων δηλαδή του Δανιήλ Φιλιππίδη και του Γρηγόριου Κωνσταντά, τυπωμένη στα 1791, είναι τυπική των τότε ελληνικών απασχολήσεων. Τέλος, η τρίτη περίοδος του ελληνικού Διαφωτισμού θα είχε στενή σχέση με την κίνηση των Ιδεολόγων: της ομάδας, δηλαδή, των διανοουμένων οι οποίοι, σταθερά προσηλωμένοι στις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας που λαμπρύνουν την θεωρία της Γαλλικής Επανάστασης, αποδοκιμάζουν τη βιαιότητα της εφαρμογής των αρχών αυτών και κρατήθηκαν για τούτο μακρυά από την πολιτική δράση στα χρόνια της Επανάστασης και του Ναπολέοντα. Του πνεύματος αυτού, γενναίου στη θεωρία αλλά συγκρατημένου για ό,τι αποβλέπει στην πράξη, χαρακτηριστικός εκπρόσωπος στον ελληνικό κόσμο είναι ο Αδαμάντιος Κοραής του οποίου η μακρά δράση υπερβαίνει τα ειδικά πλαίσια του ελληνικού Διαφωτισμού. Το ολιγοσέλιδο «Υπόμνημά» του «για την παρούσα κατάσταση των Ελλήνων», που εδημοσιεύθηκε πρώτη φορά στα γαλλικά το 1803, και αργότερα επανειλημμένα, και μεταφράσθηκε, επίσης επανειλημμένα, στην γλώσσα μας, αποτελεί ασφαλώς το πιο αντιπροσωπευτικό έργο αυτής της περιόδου ίσως δε και του όλου ελληνικού Διαφωτισμού· άγγλος ιστορικός, ο C. A. Fyffe, έγραψε για το υπόμνημα ότι είναι «ένα από τα πλέον φωτεινά και ενδιαφέροντα ιστορικά σκαριφήματα όσα ποτέ εγράφθηκαν». Στην εποχή όμως αυτή της ακμής της ελληνικής παιδείας ο διαφορισμός είναι έκδηλος, και παράλληλα προς τις μέσες τάσεις τις οποίες εκπροσωπεί ο Κοραής, εκδηλώνονται άλλες, ακραίες: από τη μία πλευρά οι τελείως συντηρητικές, οι αντίθετες προς τον Διαφωτισμό που βρίσκονται σε έξαψη· και οι τελείως ριζοσπαστικές από την άλλη· των τελευταίων σαφείς εικόνες δίνουν τέσσερα κυρίως έργα, και τα τέσσερα κυκλοφορημένα ανώνυμα, με τρόπο, δηλαδή, πολύ ενδεικτικό. Είναι τα ακόλουθα: πρώτα μία ανεπίγραφη, όπως σώζεται, έντυπη, πεζή σάτιρα, που εκυκλοφόρησε πιθανώς γύρω στο 1789: κείμενο καταπληκτικά βίαιο εναντίον κάθε μορφής κατεστημένου· το ονοματίζουμε, συμβατικά, «Ο Ανώνυμος του 1789». Ύστερα ο «Ρωσσαγγλογάλλος», έργο έμμετρο, του οποίου η σύνταξη περιορίζεται ανάμεσα στα χρόνια 1799 και 1810, ίσως γύρω στα 1805, και που παρέμεινε (καθώς φαίνεται) ανέκδοτο, παρ’ όλη την ευρεία, σε χειρόγραφα, κυκλοφορία του· κατηγορεί τον κλήρο, τους Φαναριώτες, τους προεστούς και τους εμπόρους ότι προτιμούν τον τουρκικό ζυγό από την απελευθέρωση της Ελλάδας. Τρίτη η «Ελληνική Νομαρχία», του 1806, πεζογράφημα, που από τότε έχει πολλές φορές σχολιασθεί για την ελευθεροφροσύνη του. Τέλος, οι «Κρίτωνος στοχασμοί», του 1819, έργο πεζό και αυτό, στρεφόμενο ιδίως εναντίον του κλήρου. Το άκρως συντηρητικό πνεύμα εκπροσωπείται καλά στην τότε γραμματεία από το ψευδώνυμο έργο του Αθανάσιου Πάριου «Αντιφώνησις» […].
Πηγή: Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, μτφ. Στέλλα Νικολούδη, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2000 (3η έκδ.), 13-14.
Κ.Θ Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Ερμής, Αθήνα 2009 (10η έκδ.), 1 & 10-12.