Το περιεχόμενο και η φιλοσοφική υπόδειξη της θεωρίας της ανάμνησης

Η γνώση που έχει η ψυχή μας πριν κατοικίσει στο σώμα μας, είναι αυτή που μας επιτρέπει να βρίσκουμε τις σωστές απαντήσεις. Η ανακάλυψη είναι ένα είδος αναγνώρισης και συνεπώς προϋποθέτει προηγούμενη γνώση (προϋπάρχει στην ψυχή). Η ανακάλυψη είναι στην πραγματικότητα αναγνώριση. Δεν είναι σίγουρο αν ο Πλάτων αποδέχεται τη μυθική πλευρά της θεωρίας της ανάμνησης, αλλά αποδέχεται τη φιλοσοφική της υπόδειξη. Έτσι μας παρουσιάζει τις συνθήκες κάτω από τις οποίες η ψυχή ευαισθητοποιείται μέσω της φιλοσοφικής πράξης του Σωκράτη. Υπάρχει μεταφυσική συγγένεια ανάμεσα σε εμάς και τη φύση με γνωσιολογικές επιπτώσεις. Λόγω αυτής της συγγένειας μπορούμε να αναγνωρίζουμε την αλήθεια όταν τη συναντάμε κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, όπως κατά τη διάρκεια του σωκρατικού ελέγχου. Για να αναγνωρίσει η ψυχή την αλήθεια, θα πρέπει να ευαισθητοποιηθεί. Επειδή όμως δεν γνωρίζει αυτά τα οποία νομίζει ότι γνωρίζει, εισέρχεται και σε γνωσιολογική ετοιμότητα. Ο Πλάτωνας δεν ισχυρίζεται ότι πρέπει να υπάρχει πάντα κάποιος Σωκράτης.

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα για να βρει κάποιος κάτι πρέπει να το ψάξει και αν ψάξει θα το βρει. Κανείς όμως δεν ψάχνει για κάτι αν δεν είναι πεπεισμένος ότι δεν το έχει. Στον Μένωνα ο Πλάτων μας παρουσιάζει τη θεωρία της ανάμνησης, αλλά δεν μας εξηγεί τι είναι αυτό που θυμόμαστε. Ούτε από πού προέρχεται η αλήθεια. Στον Φαίδωνα παρουσιάζει ένα επιχείρημα για το ότι πράγματι ξαναθυμόμαστε ξεχασμένη γνώση. Υπάρχει λοιπόν κάτι με το οποίο έχουμε ήδη έλθει σε γνωσιολογική επαφή και στο οποίο χρωστάμε την ικανότητα που έχουμε να κάνουμε κρίσεις, σχετικά με την ισότητα των πραγμάτων, έτσι όπως τα αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας. Αν δεν υπήρχε λοιπόν αυτό το κάτι δεν θα υπήρχε τίποτα με το οποίο θα μπορούσαμε να έχουμε έρθει σε γνωσιολογική επαφή. Χωρίς αυτήν την επαφή όμως δεν θα είχαμε τη γνώση (πρώην γνώση) που μας επιτρέπει να κάνουμε αυτές τις κρίσεις. Ωστόσο την έχουμε τη δυνατότητα αφού τις κάνουμε αυτές τις κρίσεις. Συνεπώς υπάρχει κάποια οντότητα, με την οποία έχουμε έλθει σε γνωσιολογική επαφή και έχουμε αποκτήσει αυτή την πρώην γνώση. Αυτή η οντότητα είναι η ιδέα της ισότητας. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα θα πρέπει λοιπόν να υπάρχουν και άλλες «ιδέες».

Ο Πλάτων συζητά τις ιδέες αναφερόμενος παράλληλα στα αισθητά, αφού το επίκεντρο του στοχασμού του που συμπεραίνει την ύπαρξη των ιδεών, είναι τα αισθητά και οι ιδιότητές τους. Άρα η ενασχόληση με τις ιδέες και τα αισθητά θα είναι από κοινού. Η πρώην γνώση δεν προέρχεται από τις αισθήσεις, καθώς αυτές μας δίνουν διφορούμενες πληροφορίες για την ισότητα. Αυτό το οποίο ήρθαμε σε επαφή, ώστε να αποκτήσουμε την πρώην γνώση θα πρέπει να είναι κάτι το οποίο δεν το γνωρίσαμε μέσω των αισθήσεων. Δεν μπορεί δηλαδή να είναι μια αισθητή οντότητα. Άρα το μέσον για να έλθουμε σε επαφή με αυτή την οντότητα θα πρέπει να είναι η νόηση. Οι ιδέες λοιπόν είναι νοητές οντότητες. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι κατασκευάσματα της νόησης μας. Η σχέση που έχουμε με αυτές είναι σχέση γνώσης και προϋποθέτει την ύπαρξη του γνώστη και του αντικειμένου της γνώσης του.

Στον Φαίδωνα ο Πλάτων χαρακτηρίζει αυτή σχέση ιδεών-αισθητών αιτιολογική: Οι ιδέες είναι γνωσιολογικές αιτίες, αφού αποκτάμε γνώση όσον αφορά τα αισθητά. Οι ιδέες όμως σχετίζονται με τα αισθητά και οντολογικά, άρα είναι και οντολογικές αιτίες των αισθητών (είναι υπεύθυνες για την ύπαρξη των αισθητών και για τις ιδιότητές τους). Μια από τις επιπτώσεις του ότι οι ιδέες είναι γνωσιολογικές και οντολογικές αιτίες των αισθητών είναι ότι έχουν κάποια προτεραιότητα σε σχέση με τα αισθητά. Οι ιδέες αφού αποτελούν γνωσιολογικές αιτίες των αισθητών προηγούνται γνωσιολογικά των αισθητών, αφού αν δεν είχαμε κάνει ήδη γνωσιολογική επαφή μαζί τους  δεν θα μπορούσαμε να κρίνουμε τις ιδιότητες των αισθητών. Οι ιδέες ως οντολογικές αιτίες των αισθητών είναι υπεύθυνες για την ύπαρξη των αισθητών, με την έννοια ότι είναι οντολογικά υπεύθυνες  για τις ιδιότητες των αισθητών.

Για τον Πλάτωνα τίποτα δεν μπορεί να υπάρχει αν δεν υπάρχει ως κάτι το ιδιαίτερο. Συνεπώς τίποτα δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς ιδιότητες. Κάθε αισθητό γύρω μας είναι σύνολο ιδιοτήτων και χρωστά την οντολογική του υπόσταση στις ιδέες και μόνο. Στον αισθητό κόσμο λοιπόν δεν υπάρχει τίποτα το οποίο να μην χρωστά την οντολογική του υπόσταση απολύτως στις ιδέες. Ο Πλάτων δεν μας εξηγεί τις λεπτομέρειες αυτής της οντολογικής σχέσης, γιατί δεν τον αφορούν. Προτιμά να μιλάει μεταφορικά και να λέει ότι τα αισθητά προσπαθούν να μιμηθούν τις ιδέες ή ότι οι ιδέες είναι τα παραδείγματά τους.

Αν και ο νεαρός (Μένων) βρίσκει τη λύση του προβλήματος, ο Σωκράτης δεν θεωρεί ότι τώρα έχει πραγματική γνώση (επιστήμη). Ο ακριβής χαρακτηρισμός της γνωσιολογικής του κατάστασης είναι ότι έχει σωστή γνώμη (αληθής δόξα). Υπάρχουν τρείς γνωσιολογικές καταστάσεις κατά Πλάτωνα: Η απλή γνώμη (δόξα) είναι η κατώτερη. Εκείνος που την έχει πιστεύει πως η γνώμη του είναι σωστή, αλλά δεν μπορεί να είναι σίγουρος. Δεν έχει τρόπο να αποδείξει ότι η γνώμη του είναι σωστή. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι δόξες είναι λανθασμένες.

Η σωστή γνώμη (αληθής δόξα). Δύο διαφορές από την απλή γνώμη: Αυτή είναι σωστή, και όχι όπως η απλή γνώμη ίσως σωστή, ίσως όχι. Παρέχει στον κάτοχο της κάποια ένδειξη ότι πράγματι είναι σωστή. Η σωστή γνώμη όμως από μόνη της δεν αποτελεί γνώση, καθώς η ψυχολογική ένδειξη της αλήθειας δεν αρκεί για να πείσει τους άλλους ότι είναι σωστή. Όταν όμως θα έχει γνώση (επιστήμη), θα έχει και απόδειξη, θα γνωρίζει π.χ. ο νεαρός τα θεωρήματα της θεωρίας και θα είναι σε θέση να εξηγήσει τις παραμέτρους του προβλήματος, δε θα στηρίζεται πλέον στις ψυχολογικές ενδείξεις (ανάμνηση).

Το αντικείμενό της γνώσης είναι πράγματι όπως εκείνη το παρουσιάζει, και μόνο η αλήθεια μπορεί να είναι το αντικείμενο της γνώσης. Αν κάποιος βρίσκεται στη γνωσιολογική κατάσταση της γνώσης, είναι σε θέση να εξηγήσει γιατί αυτό περί του οποίου έχει γνώση είναι πράγματι αλήθεια, δίνοντας τους πραγματικούς λόγους για τους οποίους είναι αλήθεια και το πώς αυτοί συνδέονται μεταξύ τους. Όλες οι μερικές και μεμονωμένες αλήθειες αλληλοσυνδέονται κι έτσι συγκροτούν ένα ολοκληρωμένο σύστημα αλήθειας. Ο γνώστης έχει γενική γνώση αυτού του συστήματος και του τρόπου με τον οποίο τα μέρη αλληλοσυνδέονται. Η παρουσίαση της σωστής γνώμης είναι μια σημαντική θεωρητική εξέλιξη για τον Πλάτωνα.

Πηγή: Π., Δήμας, «Πλάτωνας», Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20^ο αιώνα, τ. Α΄, ΕΑΠ, Πάτρα, 2000, σ. 121- 159.