Χαρακτηριστικό των πρώιμων διαλόγων είναι οι ερωτήσεις του Σωκράτη που αφορούν την αρετή. Τι είναι το Χ; όπου Χ κάποιος ηθικός όρος. Στον Ευθύφρονα ρωτάει για παράδειγμα ο Σωκράτης τον Ευθύφρονα: «τι είναι η οσιότης;» και μας δείχνει πώς απλά καθημερινά προβλήματα μπορούν να αποτελέσουν κίνητρο φιλοσοφικής συζήτησης και σκέψης. Ο Ευθύφρων θα ξεκινήσει ποινική δίωξη κατά του πατέρα του, για τον φόνο ενός από τους δούλους της οικογένειας. Θα τον καταγγείλει, όπως λέει, γιατί αυτό απαιτείται από την οσιότητα. Ο Σωκράτης όμως παρατηρεί ότι το εναντιωθεί κάποιος στον πατέρα του θεωρείται ανόσιο. Ένα τελείως καθημερινό πρόβλημα οδηγεί σε διαφωνία, η οποία προκαλεί φιλοσοφική συζήτηση και σκέψη. Για να αποφασίσουν αν η πράξη του Ευθύφρονα είναι όσια ή ανόσια, χρειάζεται κατά το Σωκράτη να βρουν την απάντηση στο «τι είναι όσιο».
Οι λόγοι-κίνητρα του Σωκράτη να βρει την απάντηση στην ερώτηση είναι:
1. Να χρησιμοποιήσει αυτή τη γνώση για να μπορέσει να γίνει ο ίδιος όσιος.
2. Να γνωρίζει ποια πράξη είναι όσια και ποια ανόσια.
Ο ΣΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΣΩΚΡΑΤΙΚΗΣ ΕΡΩΤΗΣΗΣ
Δε ζητάει τον ορισμό της οσιότητας. Δεν τον απασχολεί τι θα ήταν τυπικά σωστό να θεωρηθεί ως γνώση. Αμφιβάλλει για το αν οι γενικές ιδέες που μπορεί να έχουμε περί της οσιότητας ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και όχι για το αν θα μετρήσουν ως γνώση χωρίς τον αντίστοιχο ορισμό. Στόχος του να εξακριβώσει ότι γνωρίζουν οι συμπολίτες του τι είναι η οσιότης. Η απάντηση που ζητά είναι περισσότερο μια ανάλυση και στόχος της να τοποθετήσει τον Σωκράτη, και εμάς τους υπόλοιπους, σε σταθερά γνωσιολογικά θεμέλια.. Σκοπός του δεν είναι να μάθει τι σημαίνει η «αρετή» στην καθημερινή χρήση του όρου αλλά τι ακριβώς είναι εκείνο στο οποίο αναφέρεται.
ΣΩΚΡΑΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ
Σε κάθε ερώτησή του ο Σωκράτης ισχυρίζεται, προφανώς με ειλικρίνεια, ότι ο ίδιος δεν γνωρίζει τη σωστή απάντηση και ότι ένας από τους λόγους για τους οποίους τη θέτει είναι η επιθυμία του να τη μάθει. Ίσως θέλει να κατανοήσουν οι συνομιλητές του την απάντηση μόνοι τους, να την ανακαλύψουν. Κι αν κάποιοι δεν ανακαλύψουν ποτέ από μόνοι τους την αλήθεια για την αρετή; Δεν θα ήταν καλύτερα να τους την εξηγούσε ο Σωκράτης, αν τη γνώριζε; Ο Σωκράτης δεν γνωρίζει την απάντηση των ερωτήσεων που θέτει, μπορεί όμως να ελέγξει αν τη γνωρίζουν οι συνομιλητές του: Είναι εύκολο για το Σωκράτη να ελέγξει την πραγματική γνώση εκείνων των συνομιλητών του που δεν γνωρίζουν την απάντηση και δεν σκοπεύουν να κρύψουν την αμάθειά τους (δεν μπορούν να εξηγήσουν την απάντηση ή πιο ειδικές ερωτήσεις, δεν είναι πειστικοί). Και είναι εύκολο να καταλήξουν στο ίδιο συμπέρασμα, όταν τους δίνεται η ευκαιρία να παρακολουθήσουν τον τρόπο με τον οποίο απαντούν.
Η ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ
Όσον αφορά κατά τη διάρκεια της συζήτησης τη συμπεριφορά κάποιου που είναι γνώστης, ο έλεγχος μπορεί να αποδείξει άγνοια όταν ο συνομιλητής δεν τα πάει καλά, αλλά δεν θα μπορούσε να αποδείξει γνώση αν τα πήγαινε πολύ καλά - αν κρύβοντας την αμάθειά του απαντούσε πειστικά. Ο έλεγχος έχει τη δυνατότητα να ξεσκεπάσει την άγνοια των συνομιλητών του Σωκράτη, αλλά μόνος του δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέθοδος ανακάλυψης της αλήθειας (είναι αλήθεια και δεν μπορούν να το αποδείξουν ή δεν γνωρίζουν καν ότι είναι αλήθεια).
Πηγή: Π., Δήμας, " Η Φιλοσοφία του Πλάτωνα", στο: Σ. Βιρβιδάκης, Η., Γιαννάκης, Π., Δήμας, Γ., Ζωγραφίδης, Π., Θανασάς, Κ., Ιεροδιακόνου, Π., Καλλιγάς, Ι., Καλογεράκος, Π., Κοντος, Χ., Μπάλλα, Β., Πολίτης, Σ., Ράγκος, Β., Τσουνά, Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: από την αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, τ. Α΄, ΕΑΠ Πάτρα 2000, σ. 121- 159.