Βυζαντινή τέχνη

 Η τέχνη της ύστερης ρωμαϊκής, προσαρμοσμένη στο χριστιανισμό και τη λατρεία του. Μέσα από την τέχνη εκφραζόταν το θείο δράμα και το χριστιανικό δόγμα. Οι δεσμοί βυζαντινή Τέχνης και χριστιανικής θρησκείας παρέμειναν άρρηκτοι. Τα σωζόμενα έργα τέχνης, χρησιμοποιούνταν από το χριστιανισμό, ενώ σημαντικά «κοσμικά» έργα, έχουν χαθεί μετά τις καταστροφές των Οθωμανών. Τα πολλά θρησκευτικά καλλιτεχνήματα, αποδίδονται στη θρησκευτικότητα του μεσαιωνικού ανθρώπου και το ρόλο της Εκκλησίας στην τότε κοινωνία. 

 

Πολλά έργα τέχνης ήταν παραγγελίες πιστών ως δώρο για το θεό με στόχο την προστασία και την ευνοϊκή του κρίση. Οι Βυζαντινοί πίστευαν πως με κάποιο τρόπο το εικαστικό έργο ταυτιζόταν με το πρωτότυπο. Το πορτρέτο ενός αγίου, αποκτούσε την υπόστασή του και τον έφερνε κοντά στον άνθρωπο. Εικόνες δεν υπήρχαν μόνο στους ναούς αλλά και στα σπίτια, όπως και σε προσωπικά είδη. Πίστευαν επίσης στις θεραπευτικές τους ιδιότητες.

Ο χριστιανισμός δεν είχε καλές σχέσεις με την τέχνη, λόγω του κινδύνου της ειδωλολατρίας. Οι χριστιανοί συγγραφείς, είτε την αγνοούσαν είτε της εναντιώνονταν. Από τα μέσα του 4ου αι. υπό την επίδραση της κλασικής παιδείας, κάποιοι είδαν την τέχνη ως παιδαγωγικό έργο, συμπλήρωμα του κατηχητικού. Αφού ο θεός καθαγίασε την ύλη παίρνοντας ανθρώπινη μορφή, το θείο μπορούσε να αναπαρασταθεί σε αυτήν. 

Η χριστιανική τέχνη δημιουργείται στον 4ο και 5ο αι. οι καλλιτέχνες, μέσω των εικαστικών, προσπάθησαν να μορφοποιήσουν το δόγμα. Επειδή όμως η αφήγηση του θείου δράματος μπορούσε να τοποθετηθεί μόνο σε μεταφυσικό χώρο, τα θέματα έπρεπε να εμφανίζονται ως αναπαραστάσεις ενός άλλου κόσμου, πέρα από τον ανθρώπινο, όπου δεν υπακούν στους νόμους της ύλης. Έτσι οδηγήθηκαν προς την αφαίρεση που έδωσε υπερβατικό χαρακτήρα. 

Η συνειδητή πορεία από το νατουραλισμό προς την αφαίρεση, έχει ως σκοπό να δει ο θεατής με τα μάτια του πνεύματος, τον κόσμο του θείου που είναι αόρατος, θαυμάσιος και μοναδικός.
Πάντως και ο αρχαίος νατουραλισμός επέζησε, αφού ο Βυζαντινός Πολιτισμός ήταν συνέχεια του αρχαίου ελληνικού. Συχνά εμφανίζονται μνημεία με την αισθητική της κλασικής αρχαιότητας. Σε κάποιες περιόδους, η τάση αυτή ήταν εντονότερη. Πάντοτε όμως η αφαίρεση εξέφραζε καλύτερα το χριστιανικό πνεύμα.


Τον 4ο αι. κυριαρχούσε η τάση του επαρχιωτισμού της ελληνορωμαϊκής καλλιτεχνικής παράδοσης. Χαρακτηριστικά της :
- κυριαρχεί το διακοσμητικό στοιχείο
- σταδιακά χάνεται η Τρίτη διάσταση
- αδιαφορία για την κλίμακα
- ακαμψία, ακινησία και μετωπικότητα της ανθρώπινης μορφής.

  Ειδικότερα :  Η διατήρηση των κλασικών προτύπων εξαρτιόταν από :
Α) την υψηλή χορηγία (πλούσιοι με κλασικά γούστα)
Β) μια συνεχή παράδοση εργαστηρίων υψηλού επιπέδου
Και οι δύο είχαν υποστεί οικονομικό πλήγμα. Αντίθετα, η αυτοκρατορία ευνοούσε την απλοϊκότητα που παρέπεμπε νοηματικά στην υπερχρονική και υπεράνθρωπη εξουσία της.
 

Οι νεοπλατωνικές ιδέες είχαν αλλάξει την ελληνορωμαϊκή φυσιοκρατική αντίληψη. Οι καλλιτέχνες ήθελαν να αποδώσουν την ιδέα και την ουσία ύπαρξης του πρωτότυπου.
Οι δύο παραπάνω λόγοι – και όχι ο χριστιανισμός – επέφεραν την αλλαγή. Η υλική και πνευματική κρίση προκάλεσε τη γρήγορη εξάπλωση της χριστιανικής θρησκείας και τέχνης.
Η χριστιανική τέχνη στηρίχθηκε στην αντικλασική τεχνοτροπία γιατί απέδιδε καλύτερα τη νέα θρησκεία και την έκανε προσιτή στο λαό.


Η Βυζαντινή τέχνη είναι αντικλασική και θυσιάζει την αισθητική προς χάριν του πνεύματος.
Η ακινησία, η μετωπικότητα, η λιτότητα και η επανάληψη, στοιχεία της ύστερης αρχαιότητας, υιοθετήθηκαν από τη βυζαντινή Τέχνη για την απεικόνιση του θείου
Επίσης, η αδιαφορία για φυσιοκρατική απόδοση και το ιδανικό κάλλος χρησιμοποιήθηκαν για να δείξουν την πνευματικότητα του ατόμου. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο πρόσωπο και κυρίως στα μάτια.  Το βάθος της ελληνορωμαϊκής τέχνης στα βυζαντινά εικαστικά έργα, διαμορφώθηκε σε ελεύθερο, άπειρο ή μεταφυσικό χώρο χωρίς κανόνες. Η τάση που μένει πιστή στην κλασική παράδοση είναι η γλώσσα.


Η βυζαντινή Τέχνη εξελίχθηκε με αργό ρυθμό. Ήταν συντηρητική και είχε ως σταθερή αξία τη διατήρηση της παράδοσης.
Βυζαντινές Αναγεννήσεις :
- οι κατά καιρούς έντονες τάσεις επιστροφής στην αισθητική της Αρχαιότητας
- κατευθύνονταν από πολιτικά και πνευματικά πρωτοπόρους, που ήθελαν να ζωντανέψουν το ένδοξο παρελθόν
- βαθμιαία έσβηναν λόγω της αντίδρασης των εκκλησιαστικών κύκλων

Μακεδονική Αναγέννηση – τέλη 9ου αρχές 11ου αι. της Μακεδονικής Δυναστείας
- ευνοήθηκε από τον Κωνσταντίνο Ζ’ Πορφυρογέννητο, ζωγράφο και θαυμαστή των τεχνών
- οι καλλιτέχνες προσπαθούν να ερμηνεύσουν τα έργα της Αρχαιότητας. Τους γοήτευε η αρχαία σύλληψη της ανθρώπινης μορφής και ο περιβάλλον χώρος.
- τα δάνεια αυτά εντάχθηκαν οργανικά στα βυζαντινά έργα που υπηρετούσαν τον ορθόδοξο, υπερβατικό κόσμο
Παλαιολόγεια Αναγέννηση : δεύτερο μισό 13ου – αρχές 14ου αι.
-  η οικονομικά αποδυναμωμένη από εξωτερικούς εχθρούς αυτοκρατορία επέστρεψε στο ένδοξο παρελθόν της
- Η περίοδος αυτή άφησε αριστουργήματα μνημειακής ζωγραφικής, που θυμίζουν σκηνογραφία αρχαίου θεάτρου. Οι μορφές ξέφυγαν από το εξαϋλωμένο πρότυπο και απέκτησαν κλασικές αναλογίες, στέρεα δομή και μνημειακό χαρακτήρα καθώς και ψυχολογική συμμετοχή

  Κύριες συνθετικές αρχές της βυζαντινή Τέχνης
- ευανάγνωστες συνθέσεις : συμμετρική δόμηση των στοιχείων σε έναν άξονα όπου τοποθετείτο η κύρια μορφή
-  Δόμηση με απλή παράταξη ή ρυθμική επανάληψη στοιχείων σε ταινιωτή διάταξη
- Διαφοροποίηση της κλίμακας των στοιχείων που υποτάσσονται σε ιεραρχία αξιών (ιερατική προοπτική) π.χ. ο Χριστός και οι άγιοι είναι μεγαλύτεροι από τα άλλα πρόσωπα
- Αντιφατική η παρουσίαση της τρίτης διάστασης για να δημιουργείται η αίσθηση του υπερβατικού. Δε χρησιμοποιούνται οι αρχές της γεωμετρικής προοπτικής. Υπάρχει το πρώτο επίπεδο δράσης που αφήνει πίσω τα άλλα στοιχεία του χώρου. Γινόταν χρήση διαφορετικών οπτικών πεδίων. Παρέλειπαν πάντα τη στέγη.
- Σημαντική η συμβολή των διακοσμητικών θεμάτων (κοσμήματα). Πολύχρωμα φυτικά και γεωμετρικά θέματα τόνιζαν τη διάρθρωση των αρχιτεκτονικών μελών σε τοιχογραφίες και ψηφιδωτά (Μονή Χώρας)

 
Ο Βυζαντινός Πολιτισμός ξεπερνούσε τα γεωγραφικά όρια της αυτοκρατορίας. Η τέχνη του συνέχισε να υφίσταται και σε περιοχές εκτός ελέγχου της αυτοκρατορίας. Σε λαούς που εκχριστιανίστηκαν (Ρώσοι, Βούλγαροι κλπ)  η τέχνη αυτή ασκούσε ιδιαίτερη γοητεία και προσπαθούσαν να πλησιάσουν τα υψηλά πρότυπά της (ζωγράφος Θεοφάνης). Το Βυζάντιο έκανε και πολιτιστικές ανταλλαγές με γειτονικούς, ακόμα κι εχθρικούς λαούς.

  Τα μεγάλα ελληνιστικά κέντρα συνέχισαν να ακμάζουν μεταξύ 4ου και 6ου αι.
  Μετά την κρίση των αστικών κέντρων και την απώλεια πόλεων (μετά τον Ιουστινιανό) τα πράγματα άλλαξαν. Η Κωνσταντινούπολη και η Θεσσαλονίκη ήταν τα κύρια καλλιτεχνικά κέντρα.
  Κατά το 13ο αι. η Άρτα και η Νίκαια ανέπτυξαν σημαντική δραστηριότητα. Ύστερα (14ος) εξελίχθηκε ο Μυστράς ως αξιόλογο καλλιτεχνικό κέντρο.

  Η προσφορά της Βυζαντινής Τέχνης ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Μέσα από την παράδοσή της, ενσωματώθηκαν η «εικονιστική» τέχνη της αρχαιότητας με το ενδιαφέρον της ανθρώπινης απεικόνισης. Μετασχημάτισε τα αρχαία πρότυπα εντάσσοντας σε αυτά το πνεύμα του χριστιανισμού. Η Βυζαντινή είναι η τέχνη του μεσαιωνικού Ελληνισμού και πολιτιστική μας κληρονομιά. Ο υπόλοιπος κόσμος καλλιεργούσε την ανεικονική τέχνη. Τα βαρβαρικά φύλα που είχαν υποτάξει τους Ρωμαίους, είχαν αφηρημένα γεωμετρικά ή φυτικά κοσμήματα και επιτυχημένες μορφές ζώων. Είχαν φαντασία αλλά αδυνατούσαν να αποδώσουν την ανθρώπινη μορφή. Το ίδιο εχθρικοί στην εικόνα ήταν και οι Άραβες.
Η αναγέννηση της Ευρωπαϊκής Τέχνης το Μεσαίωνα, συντελέστηκε χάρη στο Βυζάντιο, ακόμα και για τους Καρολίδες. 

Βιβλιογραφική Αναφορά: Αλμπάνη, Τζ. (1999), Εισαγωγή ση βυζαντινή τέχνη. Στο Τζ. Αλμπάνη. Τέχνες Ι: Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες, Επισκόπηση της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας Τ. Β'. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη (17- 47). Πάτρα. ΕΑΠ.