Παρά την εκτόπιση των αρχαίων θεών και ηρώων από το χριστιανισμό, η αρχαία θρησκεία άργησε να εκλείψει τελείως. Πληροφορίες που έχουμε, μαρτυρούν πως μέχρι τον 8ο αι. υπήρχαν πολλοί ειδωλολάτρες ενώ στην Πελοπόννησο οι εθνικοί – που προσηλύτισε ο Βασίλειος Α’, ήταν γνωστοί με το όνομα Έλληνες.
Στη διαμάχη των δύο θρησκειών, δεν υπήρξε νικητής. Πολλά τελετουργικά, τυπικά και σύμβολα της ελληνορωμαϊκής θρησκείας πέρασαν στο χριστιανισμό, κυρίως όσον αφορά στη λατρεία των αγίων.
Από το 19ο αι. θεωρείται πως οι άγιοι ήταν οι φυσικοί διάδοχοι των ηρώων. Όπως και οι ήρωες, οι άγιοι κέρδισαν μια θέση ανάμεσα στο θεό και τον άνθρωπο. Όταν διαδόθηκε η λατρεία των αγίων, η εκκλησία χαλάρωσε λίγο την αυστηρότητά της, υποκύπτοντας στις επιθυμίες των πιστών.
Εγκοίμηση : στην πρακτική αυτή, φαίνεται καθαρά η συνέχεια καθώς οι επιγραφές της Επιδαύρου, δείχνουν πως η λειτουργία της ως ιερό, είναι ανάλογη των θαυμάτων των Κοσμά και Δαμιανού. Τίθεται το ερώτημα αν πρόκειται για τον εκχριστιανισμό μιας αρχαίας πρακτικής, ή απλή επίδειξη ανοχής εκ μέρους της εκκλησίας. Αυτό ίσως ενισχύεται από το γεγονός πως μετά τον 7ο αι. η πρακτική αυτή εγκαταλείπεται.
Λατρεία και μετακομιδή λειψάνων: αν και θεωρείται αυστηρά χριστιανική συνήθεια, η μετακομιδή της τέφρας ενός ήρωα ήταν αρκετά συχνό ελληνικό φαινόμενο (μεταφορά της τέφρας του Θησέα από τη Σκύρο στην Αθήνα). Ο χριστιανισμός αποδέχεται και διαδίδει την πρακτική αυτή από τα μέσα του 4ου αι. Ο Κωνστάντιος, γιος του Μεγάλου Κωνσταντίνου εγκαθιστά τα πρώτα λείψανα στο ναό των Αγ. Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη.
Εκχριστιανισμός ενός εθνικού κέντρου προσκυνήματος : πχ στην Αλεξάνδρεια υπήρχε το μαντείο και ο ναός της Ίσιδος, όπου εθνικοί και χριστιανοί πήγαιναν για συμβουλές και θεραπεία, με τη μέθοδο της εγκοίμησης. Ο Κύριλλος, πατριάρχης Αλεξανδρείας μετέφερε εκεί τα λείψανα δύο αγίων.
Τον 5ο αι. η λατρεία των λειψάνων ήταν σχεδόν καθολική. Η λατρεία των αγίων ταυτίστηκε με την εύρεση και προσκύνηση των λειψάνων τους και δε σταμάτησε ποτέ. Υπήρξε επίσης – εκτός από τη μεταφορά ρόλων – και μεταφορά ονομάτων. Στον Αγ. Δημήτριο αναγνωρίζουμε τη Δήμητρα, πόσο μάλλον όταν στην Ελευσίνα ανεγέρθηκε ναός προς τιμήν του. Οι άγιοι Γεώργιος και Θεόδωρος ως δρακοκτόνοι φαίνεται να υποκατέστησαν τον Ηρακλή και το Θησέα.Οι παραπάνω ομοιότητες και αναλογίες μεταξύ ηρώων και αγίων θέτουν το θέμα αν η μια λατρεία συνεχίζει την άλλη με διαφορετικό τρόπο. Όμως, δε μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός πως η λατρεία των αγίων προέκυψε από τη λατρεία των χριστιανών μαρτύρων. Η λατρεία των λειψάνων, ξεκίνησε από την έκφραση σεβασμού προς το σκήνωμα τους και ρίζωσε πρώτα στους Ιουδαίους που είχαν ασπαστεί το χριστιανισμό.
Επίσης, δεν είμαστε βέβαιοι κατά πόσο η Εκκλησία και οι πιστοί οικειοποιήθηκαν τη λατρεία των ηρώων με τις απαραίτητες μετατροπές. Η λατρεία των αγίων με εκδηλώσεις όπως ανέγερση ναού, καταχώρηση συγκεκριμένης εορτής στο ημερολόγιο ή τη μετακομιδή λειψάνων, πιθανόν να είχε διαφορετικό υπόβαθρο κάθε φορά. Υπήρξαν άγιοι που δημιουργήθηκαν από τη μυθιστορηματική φαντασία (Επτά Παίδες της Εφέσου). Υπήρξαν αυθεντικοί άγιοι, με λατρεία που αναπτύχθηκε χωρίς μυθολογικό στοιχείο όπως ο άγιος Γεώργιος. Τέλος, υπήρξαν άγιοι που κληροδοτήθηκαν από την ειδωλολατρική παράδοση, όπως ο Κύρος και ο Ιωάννης που αντικατέστησαν την Ίσιδα.
Παρ’ όλες τις ομοιότητες, οι άγιοι δεν εξομοιώθηκαν ποτέ με τους θεούς. Οι συγγραφείς Βίων ή Θαυμάτων εφιστούν την προσοχή στο γεγονός πως δε θαυματουργεί ο άγιος αλλά ο θεός μέσω του αγίου, ενώ οι διηγήσεις θαυμάτων τελειώνουν με δοξολογία προς το θεό. Αυτό γινόταν για αποφυγή του κινδύνου να λάβει η λατρεία ενός αγίου επικίνδυνες διαστάσεις.Υπάρχουν πολλές αντιστοιχήσεις μεταξύ αρχαίου και χριστιανικού κόσμου σε θέματα λατρείας και πίστης. Ανά περίπτωση, οι ομοιότητες αυτές ήταν λατρευτικά κατάλοιπα του παρελθόντος, συστατικά ‘νέας’ ή παλιάς θρησκείας ή υπαγορεύσεις των χριστιανών πνευματικών ηγετών για την προσέλκυση κόσμου.
Οι Επιβιώσεις των Εορτών και των Εθίμων και η Αντίθεση της Επίσημης Εκκλησίας.
Γνωρίσαμε ήδη τις χριστιανικές εορτές και πανηγύρεις που εκτός από στοιχείο της λατρείας τους, ήταν και αφορμή συνάντησης και ψυχαγωγίας. Ωστόσο, προέκυψε μια παράξενη συμβίωση χριστιανικών και εθνικών εορτών. Το ίδιο συνέβη και με κάποια έθιμα, που καμιά φορά δεν είχαν καμία σχέση με την αρχαία θρησκεία. Αρκούσε όμως να θεωρηθούν ξένες προς την κατά Χριστόν ζωή για να θεωρηθούν ‘αρχαία ήθη’. Οι χριστιανοί που συνέχιζαν να τα τηρούν, ονομάζονταν ‘ελληνίζοντες’.
Πηγές από κείμενα χριστιανών συγγραφέων και τις καταδικαστικές αποφάσεις εκκλησιαστικών συνόδων.
Ιωάννης Δαμασκηνός : στο ‘περί αιρέσεων’, αναφέρει τα έθιμα που τηρούν οι ‘εθνικόφρονες’, χριστιανοί δηλ. που κράτησαν εθνικές λατρευτικές συνήθειες. Παραδέχονται την τύχη, τη μοίρα, την αστρολογία, τη μαντεία, ερμηνεύουν οιωνούς, τελούν θυσίες εξιλασμού και εξορκισμού. Οι επιβιώσεις αυτές εκδηλώνονται ως :
- πρακτικοί τρόπου για την πρόβλεψη του μέλλοντος : μαντεία, ωροσκόπια, αστρολογία)
- μαγικές αποτροπαϊκές πρακτικές : θυσίες εξιλασμού, εξορκισμού
- ενεργός συμμετοχή σε ειδωλολατρικές εορτές
Λίγο πριν το Δαμασκηνό, η Πενθέκτη σύνοδος είχε καταδικάσει πολλές εθνικές εορτές και ειδωλολατρικές πρακτικές. Αφού αυτά εμφανίζονται και αργότερα, καταλαβαίνουμε πως οι πιστοί δεν τα εγκαταλείπουν αμέσως. Με το επιθετικό της ύφος, η εκκλησία δείχνει την αγωνία της για την εξάλειψή τους. Οι περισσότερες εορτές που αναφέρονται στην Πενθέκτη είχαν κυρίως ρωμαϊκή καταγωγή. Υπήρχαν οι Καλένδες (1η Ιανουαρίου), τα Βότα, τα Βρουμάλια και άλλες. Ιδιαίτερη εορτή ήταν η 1η Μαρτίου, με ορχήσεις γυναικών και ανδρών. Οι ετήσιες αυτές εορτές συνδυάζονταν με μεταμφιέσεις ζώων, χρήση προσωπείων, χορούς, συμπόσια και γενικό ξεφάντωμα.
Ξένη προς το βίο των χριστιανών θεωρήθηκε η προσφυγή σε μάντη, τα άλματα πάνω από φωτιές και η συμμετοχή σε θεατρικά παιχνίδια.Πάντως, μερικές εορτές επεβίωσαν και μετά την καταδίκη τους. Οι Καλένδες εξακολούθησαν να εορτάζονται, όπως και τα Βρουμάλια.Όσο δύσκολο και αν ήταν να καταργηθούν οι παγανιστικές εορτές, ήταν σχεδόν αδύνατο να καταργήσουν οι Βυζαντινοί τη μαγεία και την αστρολογία. Αρκετοί όπως ο Μιχαήλ Ψελλός πίστευαν πως υπήρχε μια δόση αλήθειας σε αυτές. Άλλωστε για τους περισσότερους ανθρώπους ήταν περιθωριακές εκδηλώσεις πίστης. Η Εκκλησία είχε να αντιπαλέψει την αδυναμία του ανθρώπου να κατανοήσει τη ζωή και την επιθυμία του να γνωρίζει το μέλλον.
Οι παγανιστικές επιβιώσεις βρίσκονται σε δύο επίπεδα, τη λατρεία και τα έθιμα των Βυζαντινών. υπάρχουν αρκετά στοιχεία της εθνικής θρησκείας, με μεγαλύτερη την ομοιότητα της πίστης προς τους αγίους. Η εγκοίμηση, η λατρεία των λειψάνων, η ανάδειξη αγίου ως προστάτη μιας πόλης, δηλώνουν μια συνέχεια. Πάντως, δε μπορούμε να είμαστε πάντα βέβαιοι για αυτή τη συνέχεια. Παρά την καταδίκη εθνικών πρακτικών από την εκκλησία πολλές εορτές και έθιμα επιβιώνουν μέχρι τα μεσαιωνικά χρόνια. Το ίδιο η μαγεία και η αστρολογία.
Βιβλιογραφική Αναφορά: Ευθυμιάδης, Σ, (2001) Ο βυζαντινός θρησκευτικός βίος, στο: Ευθυμιάδης, Σ, Κυρκίνη- Κούτουλα, Α, Νικολούδης, Ν, Πέννα, Β, Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στηνΕλλάδα Ι: Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τ. Β΄, σ. 205- 273, Πάτρα, ΕΑΠ.