Η Πόλη- Κράτος

Την κατάρρευση του Μυκηναϊκού κόσμου, την εγκατάσταση των Δωριέων στις νέες εστίες τους και τη μετανάστευση των ελληνικών φύλων στα νησιά του Αιγαίου και στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, ακολούθησε μια περίοδος ανακατατάξεων και ζυμώσεων που διάρκεσε ως το τέλος του 8^ου αι. π. Χ. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες άρχισαν να διαμορφώνονται οι πρώτοι πυρήνες των πόλεων- κρατών. Ως προς τη χρονολογία της σύστασης των πόλεων- κρατών, ούτε η αρχαιολογία, ούτε τα κείμενα μπορούν να μας διαφωτίσουν ικανοποιητικά. Ωστόσο η ελληνική παράδοση δίνει μια χρονολογία γενικά αποδεκτή για την αρχή της κανονικής λειτουργίας των πόλεων, το 776 π. Χ. έτος της πρώτης Ολυμπιάδας.

Η λέξη πόλη σημαίνει αρχικά το οχυρό, εκεί που κατέφευγε ο λαός σε καιρό πολέμου. Αργότερα έλαβε τη σημασία του οικισμού που προστατευόταν από ακρόπολη. Κατά μια άποψη οι παλαιότερες πόλεις- κράτη μορφοποιήθηκαν στα μικρασιατικά παράλια στη διάρκεια του πρώτου αποικισμού. Για λόγους προστασίας από τους ντόπιους πληθυσμούς οι ελληνικές αυτές πόλεις περιβάλλονταν από τείχη, σύμφωνα με το πρότυπο των μυκηναϊκών ακροπόλεων. Τα μικροσκοπικά αυτά κράτη παρά το γεγονός ότι βρίσκονταν σε μικρή απόσταση μεταξύ τους δεν θέλησαν να ενωθούν και να αποτελέσουν ένα ευρύτερο κράτος. Φαίνεται ότι είχαν αντιληφθεί νωρίς την αυτοδυναμία και την αυτάρκειά τους.

Αυτές οι νέες πολιτικές οντότητες στηρίζονταν σε μια διεύρυνση του κύκλου της εξουσίας. Η καταγωγή ήταν όρος απαράγραπτος για τον καθορισμό της θέσης των ατόμων, αλλά νέα κοινωνικά στρώματα έκαναν δυναμικά την είσοδό τους αναγκάζοντας τους ευγενείς να εκχωρήσουν εξ ανάγκης ένα σημαντικό μέρος από τα προνόμιά τους. Οι ελληνικές πόλεις είχαν τα δικά τους χαρακτηριστικά, που στηρίζονταν γενικά στη θεμελιώδη έννοια της υπεροχής της πολιτικής ζωής και στη συμμετοχή των πολιτών στα κοινά. Η ιδιότητα του πολίτη συνεπάγεται μια θεσμικά κατοχυρωμένη σχετική ισότητα απέναντι στα βουλευτικά και τα εκτελεστικά όργανα της πολιτείας και αυτό σημαίνει ότι ο πολίτης έχει τη δυνατότητα να συμμετέχει στα βάρη και τις τιμές της πόλης.

Πρώτοι πολίτες των πόλεων- κρατών ήταν οι ευγενείς που ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της πόλης τους μετέχοντας στα δυο σώματα(Βουλή και Εκκλησία του Δήμου), εκλέγοντας τους άρχοντες. 

Χαρακτηριστικό των νέων συνθηκών ήταν η ανάγκη θέσπισης κανόνων δικαίου για την αντικατάσταση του εθιμικού δικαίου. Από την τάξη των ευγενών προέρχονταν οι πρώτοι νομοθέτες(Δράκων, Σόλων, Λυκούργος, κλπ). Από την ποίηση του Ησιόδου (Έργα και Ημέραι) διαπιστώνεται η ύπαρξη του μικρού αγρότη που παραπονιέται για τα περιορισμένα μέσα του, για την υπεροψία των «δωροφάγων» βασιλέων που ζούν εγκατεστημένοι άνετα στην μακρινή πόλη και τον απομυζούν όσο μπορούν. Να δεχτούμε λοιπόν ότι οι ισχυρές εντάσεις, που διακρίνονται από τα πρώτα κιόλας χρόνια της πόλης, διερμηνεύουν μια ταξική σύγκρουση ανάμεσα σε μεγαλοϊδιοκτήτες και μικροϊδιοκτήτες που αποκτούν προσωρινά μια πολιτική υπεροχή, για να υποστούν στη συνέχεια το αντίκτυπο της αγροτικής κρίσης;

Οι μεγαλοϊδιοκτήτες ευγενείς διατηρούσαν πελατειακές σχέσεις με αγρότες που είχαν εγκατασταθεί στον Οίκο τους, παραχωρώντας τους το προνόμιο του πολίτη ως αντάλλαγμα για την αφοσίωσή τους. Το πλήθος αυτό που σταθερά αυξάνει, γίνεται ο κορμός του στρατού των Οπλιτών που σιγά σιγά επέβαλε τις απαιτήσεις του για συμμετοχή στην εξουσία, ρίχνοντας τους ευγενείς στην ίδια την παγίδα τους.

Για την απόκτηση του δικαιώματος του πολίτη υπήρχαν διαφόρων ειδών όροι. Στις δημοκρατικές πόλεις το καθεστώς του πολίτη δεν εξαρτιόταν από την ιδιοκτησία γης ή από το ύψος των εισοδημάτων. Ενώ στις ολιγαρχικές επιτρεπόταν η συμμετοχή μόνο σε ορισμένα άτομα «αξίας». Είναι φανερό ότι οι όροι διέφεραν από πόλη σε πόλη. Παρόλα αυτά οι Έλληνες αναγνωρίζονταν από τη βασική ιδιομορφία του συστήματός τους, ήταν αυτοί που ζούσαν κάτω από το θεσμό της πόλης σε αντίθεση με όλο τον υπόλοιπο κόσμο. Η ποικιλία των περιπτώσεων δε αποτελούσε εμπόδιο για την ενότητα του συστήματος που παρέμεινε μοναδικό μέσα στην ιστορία.

Βιβλιογραφία

• C. Mossé – A. Schnapp-Gourbeillon, Επίτομη ιστορία της αρχαίας Ελλάδας (2000-31 π.χ.), μτφρ. Λ. Στεφάνου, Αθήνα: Παπαδήμας, 1996 
• Α. Μαστραπάς, «Η πόλη-κράτος», στο Θ. Βερέμης κ.ά., Ελληνική Ιστορία, τόμ. Α΄, Πάτρα: ΕΑΠ 1999. 

ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική ή κατά παράφραση ή διασκευή απόδοση του περιεχομένου του παρόντος με οποιονδήποτε τρόπο, σύμφωνα με τον νόμο 2121/1993 και τους κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. Μοναδική περίπτωση αναδημοσίευσης του παρόντος με την συγκατάθεση του εκδότη και την αναφορά του Πολιτιστικά και άλλα.. σαν αναφερόμενος ιστότοπος με url.