Βρίσκεται στη βόρεια παραλία του νησιού, δυτικά της αρχαίας πόλης. Η πρωιμότερη θρησκευτική δραστηριότητα τοποθετείται στον 7ο αιώνα π.Χ. ενώ οι μόνιμες κατασκευές χρονολογούνται από το πρώτο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. και κυρίως στον 3ο αιώνα π.Χ. μέχρι την πρώιμη αυτοκρατορική περίοδο. Το Ιερό ήταν αφιερωμένο στην λατρεία και την τέλεση των Μυστηρίων των Μεγάλων Θεών που ακτινοβόλησαν στη διάρκεια της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας. Η ταυτότητα και η φύση των θεών της Σαμοθράκης που αναφέρονται με το όνομα Κάβειροι παραμένει αινιγματική.
Το
Ιερό των Μεγάλων Θεών ή Καβείρων, αποτελούσε κατά την αρχαιότητα το
σημαντικότερο θρησκευτικό κέντρο του νησιού. Δεν ήταν μόνο το επίσημο
ιερό της πόλης αλλά ένα ιερό "διεθνούς" εμβέλειας, όπως εκείνα της
Ολυμπίας και των Δελφών. Ως ιερός χώρος λειτουργούσε από πολύ παλιά,
καθώς συνδέεται με τους προελληνικούς, θρακικής καταγωγής κατοίκους της
Σαμοθράκης. Όμως, αργότερα, οι Έλληνες υιοθέτησαν αυτή τη λατρεία και
της έδωσαν νέα πνοή και διάσταση. Στο ιερό των Μεγάλων Θεών, λατρεύονταν
η Μεγάλη Μητέρα, η γυναικεία θεότητα της φύσης, (αντίστοιχη με τη
φρυγική Κυβέλη) που στο τοπικό ιδίωμα ονομαζόταν «Αξίερος» και
ταυτιζόταν με τη Δήμητρα. Παριστάνονταν καθιστή, ανάμεσα σε λιοντάρια,
να κρατά σκήπτρο και φιάλη.
Η
πρώτη έρευνα έγινε από τον Γάλλο Πρόξενο Μ. Champoiseau το 1863 στο
κοίλο του Θεάτρου. Οι πρώτες συστηματικές ανασκαφές έγιναν το 1873 και
1875 από τον αυστριακό Α. Conze. Από το 1938 στο Ιερό κάνει ανασκαφές το
Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης με την διεύθυνση του Κ. Lehmann και στη
συνέχεια (μετά το θάνατό του, το 1960) του J. R. McCredie.
Το
1956 αναστηλώθηκαν πέντε κίονες και τα κεντρικά επιστύλια της πρόσοψης
του Ιερού με την οικονομική υποστήριξη του Ιδρύματος Bollingen.
Τα σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα του αρχαιολογικού χώρου είναι:
Το «Τέμενος»
Αποτελούσε το παλαιότερο και μεγαλύτερο μαρμάρινο κτήριο στο ιερό, στο
οποίο δέσποζε, κατέχοντας κεντρική θέση στη λατρεία των Μεγάλων Θεών. Το
κτήριο περιέτρεχε ζωφόρος με χορεύτριες. Κτίστηκε γύρω στα 340 π.Χ.
Το Ιερό
Το Ιερό είναι το σημαντικότερο κτήριο μετά το «Τέμενος». Εδώ γινόταν η η
μύηση στο δεύτερο βαθμό των Μυστηρίων, την Εποπτεία. Κτίστηκε ανάμεσα
στο 325 – 150 π.Χ.
Η Θόλος της Αρσινόης.
Αφιέρωμα της βασίλισσας Αρσινόης, συζύγου του Λυσιμάχου, στους Μεγάλους
Θεούς. Αποτελεί το μεγαλύτερο γνωστό κλειστό κυκλικό οικοδόμημα στην
αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική (Κτίστηκε ανάμεσα στο 288 – 281 π.Χ.)
Το Πρόπυλο του Πτολεμαίου Β’
Αφιέρωμα του Πτολεμαίου Β’ Φιλάδελφου στους Μεγάλους Θεούς, Κτίστηκε ανάμεσα στο 285 – 281 π.Χ.
Η Στοά.
Οικοδομήθηκε επάνω στον δυτικό λόφο για να στεγάσει τους επισκέπτες του Ιερού. Κτίστηκε στο πρώτο μισό του 3ου αιώνα π.Χ.
Το Ανάκτορο.
Είναι το κτήριο του πρώτου βαθμού της μύησης στο Καβείρια Μυστήρια
Πρώιμη αυτοκρατορική περίοδος (Κτίστηκε γύρω στον 1ο αιώνα π.Χ.)
Ο Ιερός Κύκλος
Είναι ένας κυκλικός χώρος με πέντε κυκλικές βαθμίδες για όρθιους θεατές
που παρατηρούσαν ή μετείχαν στο δρώμενα. Κτίστηκε γύρω στο τέλος του 5ου
– αρχές του 4ου αιώνα π.Χ.
Το Μνημείο της Νίκης.
Είναι μία ορθογώνια κατασκευή ανοικτή στο βορρά, όπου βρισκόταν
τοποθετημένο το άγαλμα της Νίκης της Σαμοθράκης πάνω σε πλώρη πλοίου
(σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου). Πρώϊμος 2ος αιώνας π.Χ.
Πηγή: Έβρος- Σμόλιαν Δρόμος Πολιτισμού